Hayratul-abror
Ushbu kitob Alisher Navoiyning «Hayrat ul-abror» asarining ixchamlashtirilgan nasriy bayonidir. Unda Navoiyning hayoti, dunyoning xosiyati va insoniy tuyg'ular haqida fikr yuritiladi. Asarda ma'rifatli, adolatli va saxovatli insoniy fazilatlar, jumladan, imon, savlat, halollik, vafodorlik, mehr-shafqat kabi mavzular keng yoritilgan. Kitobda shoirning oʻzbek tilida yozgan toʻqqizta asari, jumladan, «Xamsa»ning beshta dostoni, shuningdek, «Devoni Gʻaribiy», «Nasoyim ul-muhabbat» kabi asarlarining mazmunidan ham foydalanilgan.
Asosiy mavzular
- Imon: Imonning mohiyati, uning olti qismdan iboratligi, har bir qismning insonni himoya qilishdagi ahamiyati, jumladan, Haqning mavjudligini bilish, farishtalarga, osmon kitoblariga, payg'ambarlarga, qiyomatga, oxiratdagi hisob-kitobga, oxirgi zamon sharoitlariga ishonish kabi mavzular tushuntiriladi.
- Islom: Islomning beshta sharti, jumladan, kalima, namoz, ro'za, zakot va haj kabi ibodatlarning mohiyati va ularni ado etish tartibi tushuntiriladi. Shuningdek, islomning ijtimoiy-siyosiy va axloqiy qoidalari, jumladan, odob, halollik, vafodorlik, saxovat kabi fazilatlar ta'riflanadi.
- Adolat va boshqaruv: Adolatli hukmdor bo'lishning ahamiyati, xalqqa zulm qilmaslik, adolat bilan boshqarish, kengashlarga amal qilish, yaxshilik va yomonlikni ajrata bilish, el-yurtga mehr-shafqat ko'rsatish kabi mavzular tahlil qilinadi. Kitobda adolatli podshohlar, jumladan, Shohi G'oziy Husayn Boyqaro va Iskandar kabi tarixdagi buyuk shaxslarning hayotiy misollari keltiriladi.
- Saxovat va mehr-shafqat: Saxovatning fazilatlari, boshqalarga yordam berish, mehr-shafqatli bo'lish, nochor va muhtojlarga yordam qo'lini cho'zish kabi mavzular ta'riflanadi. Kitobda Hotami Toy, Xoja Abdulaziz Ansoriy kabi saxovatpesha insonlar hayoti haqida hikoyalar keltirilgan.
- Odob va axloq: Odobli bo'lishning ahamiyati, odob qoidalari, barcha bilan yaxshi muomala qilish, ota-onani hurmat qilish, kattalarga ehtirom ko'rsatish, kichiklarga mehr-shafqatli bo'lish kabi mavzular yoritilgan. Nushiravonning uyalgani, Hazrati Ayubning oʻgʻri haqidagi hikoyalari orqali odobning muhimligi tushuntiriladi.
- Qanoat va sabr: Qanoatning fazilatlari, uning inson hayotidagi o'rni, ochkoʻzlik va tama'dan yiroq bo'lish, sabr-toqatli bo'lish kabi mavzular tahlil qilinadi. Kitobda qanoatli va sabrli insonlar haqida hikoyalar keltirilgan.
- Vafodorlik va muhabbat: Vafodorlikning qadr-qiymati, chin muhabbatning fazilatlari, birovga sodiq bo'lish, va'daga vafodor bo'lish kabi mavzular yoritilgan.
- Rostlik va rostgo'ylik: Rostgo'ylikning fazilati, yolg'on gapirishning yomon oqibatlari, rost so'zlashning ahamiyati tushuntiriladi. Yolg'onchi Durroj haqidagi hikoya orqali yolg'onchilikning illatlari ochib tashlanadi.
- Ilm va olimlar: Ilmning qadr-qiymati, olimlarning jamiyatdagi oʻrni, ilm olishning zarurati, johillikning oqibatlari tushuntiriladi. Imom Faxriddin va Xorazm shohi, Umid Ismoilov kabi ilm ahli haqida hikoyalar keltirilgan.
- Ishq va muhabbat: Ishqning mohiyati, uning inson hayotidagi ta'siri, chin muhabbatning fazilatlari tushuntiriladi. Shirin qovunlar mamlakati va «Farhod va Shirin» kabi kitoblar misolida ishqiy mavzular yoritilgan.
- Xuroson va Hirot: Xuroson va Hirotning go'zalligi, ularning tarixdagi o'rni, bu shaharlar bilan bog'liq mashhur shaxslar va voqealar haqida ma'lumot beriladi.
- Adolat: Adolatli bo'lishning ahamiyati, adolatli hukmdorlik va uning jamiyat hayotiga ta'siri tushuntiriladi. Sulton Badiuzzamonga nasihat orqali adolatning muhimligi ta'kidlanadi.