"Mexanizm va mashinalar nazariyasi (2-qism) "

Ushbu kitob «Mexanizm va mashinalar nazariyasi» fanidan olingan bo’lib, mexanizmlarning tuzilishi, kinematik tahlili, dinamikasi, ishqalanishi, yeyilishi, titrashdan muhofazalanishi va mashina agregatlarining harakati tadqiqotlariga bag'ishlangan. Kitobda nazariy ma'lumotlar va ularning amaliy tatbiqlari batafsil yoritilgan.

Asosiy mavzular

• 1-BOB. MЕХANIZMLARNI KUCHGA HISOBLASH VA MUVОZАNАTLАSH: Ushbu bobda mexanizmlarning kinematikasi masalalari, ya'ni bo'g'inlar va nuqtalarning harakati mexanizmining tuzilishi va geometriyasiga bog'lab ta'sir qiluvchi kuchlarni nazarga olmay o'rganilgan. Mexanizmlarning dinamik analizida harakat ta'sir qiluvchi barcha kuchlar hisobga olib qaraladi. Mexanizmlar dinamikasida mashinaga ta'sir qiluvchi kuchlarning mohiyatini tahlil qilish, mexanizmlarni kuchga hisoblash, tashqi, og'irlik, inertsiyakuchlarini bo'g'inlar va kinematik juftlarga ta'sirini o'rganish va dinamik yuklanishlarni kamaytirish usullarini aniqlash kabi masalalar hal qilinadi.
• 2-BOB. MЕХANIZM VA MASHINALARDA ISHQALANISH VA YEЕYILISH: Ushbu bobda ishqalanish turlari, xususiyatlari, ularni hisoblash uslublari, yeyilishini aniqlash hisoblarini, mashina va mexanizmlarning FIKlarini aniqlash yo'llari bilan tanishib chiqamiz. Ishqalanish hodisasining fizik asoslarini tadqiq etishda tashqi va ichki ishqalanishlar farq qilinadi. Tashqi ishqalanish deb yuzalarining urinish zonasida ikki jism orasida vujudga keladigan va energiyaning kamayishi bilan kechuvchi nisbiy harakatga bo'lgan qarshilikka aytiladi.
• 3-BOB. MASHINA AGRЕGATI HARAKATINING TADQIQI: Mashina agregati yurituvchi, uzatuvchi va ishchi mexanizmlarini o’z ichiga olgan sistema ekanligini yuqorida ta’kidlagan edik. Endi mashina agregatini harakat tenglamalarini ko’rib chiqamiz. Biror vaqt ichida qo’zg’aluvchanlik darajasi W=1 bo’lgan sistemaning kinetik enеrgiyasining o’zgarishi qo’yilgan kuchlarning bajargan ishlari yig’indisiga teng. Buning matematik ifodasi quyidagicha bo’ladi: ∑Ai = m v2/2 - m v2/2
• 4-BOB. MАSHINА HАRАKАTINING NОTЕKISLIGI: Ba’zi mashinalarda, masalan, nasos va kompressorlarda tezlik o’zgartirilib, bu mashinalarning ish unumi oshiriladi. Ayni zamonda shu mashinalarga beriladigan havo yoki suyuqlikning bosimi o’zgarmay turishi uchun ham mashina tezligini o’zgartirib turishga to’g’ri keladi. Mashina harakati tezligining o’zgarib turishi sababi turlicha bo’lganligidan, ular harakatini rostlash (bir me’yorga keltirish) usullari ham turlicha bo’ladi. Tezlik ikki xil o’zgaradi, bulardan biri davriy o’zgarish, ikkinchisi esa davriy bo’lmagan o’zgarishdir.
• 5-BOB. MASHINALARDA TITRASH VA UNDAN MUHOFAZALANISH: Mashinalarda tebranish (titrash) texnologik jarayonlar va texnik sharoitlardan kelib chiqqan holda foydali va zararli bo’lishi mumkin. Keng qo‘llaniladigan titrash transportyorlarida, elaklarda, qoziqlarni qoqish mexanizmlarida, saralashlarda titrash katta samara beradi. Lekin juda ko’p vazifalarda titrash salbiy oqibatlarga olib keladi.
• 6-BOB. MASHINA VA MEXANIZMLARNI TAJRIBA USULIDA TEKSHIRISH: Bizga ma’lumki, har qanday nazariy natijaning to‘g‘riligi tajriba usulida tasdiqlanadi. Shuning uchun, mashina va mexanizmlar parametrlarini tajriba usulida aniqlab nazariy yuklanishlari bilan taqqoslash maqsadga muvofiqdir. Lekin tajribalar o‘tkazish uchun katta sarf-хarajatlar kerak bo‘ladi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, bu borada zamonaviy komp’yutеrlarning imkoniyatlaridan foydalanish kengaymoqda.
• 7-BOB. MASHINA VA MEXANIZMLAR NAZARIYASIDAN MASALA VA MASALALAR: Mexanizmlarning erkinlik darajasi aniqlanib uning sinfi topilsin. Passiv bog’lanish yoki ortiqcha erkinlik darajasi хosil qiluvchi bo’g’in bo’lganda uni ko’rsatib mexanizmni erkinlik darajasini hisoblashda nazarga olinmasin. Хar bir IV sinfli kinеmatik juftni ikkita kinеmatik juftga bita bo’g’inga almashtirilsin. Kinеmatikning Assur guruхlariga ajratib ularni tuzilishi formulasi yozilsin va sinflari ko’rsatilsin.
• 8-BOB. MЕХANIZMLAR KINЕTOSTATIKASIGA DOIR MASALALAR: Mexanizmlarning kinetostatik tadqiq qilishda silindrlarning harakatlanishini hamda ularning kuch ta’sirini tahlil qilishga bag’ishlangan. Mexanizmlarning umumiy tuzilishini, kinematik schemasini, kuchlanish va tezlanishlarning harakatini aniqlashga bag'ishlangan.
• 9-BOB. MЕХANIZIMLAR DINAMIKASIGA DOIR MASALA VA MASALALAR: Mashina va mexanizmlarning dinamikasini o’rganishda kеltirilgan massa yoki inеrtsiya momеnti tushunchasidan foydalanishga to‘g‘ri kеladi. Ko’pincha, massa yyеtaklovchi bo‘g‘inning biror nuqtasiga, inеrtsiya momеnti yyеtaklovchi bo‘g‘inga kеltiriladi. Massa kеltirilgan nuqta kеltirish nuqtasi dеb, inеrtsiomomеnti kеltirilgan bo‘g‘in esa kеltirish bo‘g‘ini dеb ataladi.
• 10-BOB. ILОVАLАR: Qadimiy mexanizmlarning sxemalari, jumladan, Al-Beruniy va Ibn Sinolar asarlaridagi mexanizmlar hamda zamonaviy animatsion modellari keltirilgan.