Иқтисодий инқирозга сабаб бўлувчи экологик омиллар

Ushbu uslubiy qo'llanma O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi va Termiz davlat universiteti hamkorligida chop etilgan. Unda "Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish" fanining muhim jihatlari, ekologik tafakkur va madaniyat tanqisligi, ekologik tanazzul sabablari, savodxonlik, demografiya, urbanizatsiya va tabiatga inson ta'sirining oqibatlari, shuningdek, iqtisodiy inqirozning oldini olishda ta'lim-tarbiya va OAVning roli haqida ma'lumot beriladi. Kitob ekologiya va tabiatni muhofaza qilish sohasiga qiziquvchi barcha kitobxonlar uchun mo'ljallangan.

Asosiy mavzular

Kirish: XXI asrda insoniyat duch kelayotgan ekologik xavflar va ushbu muammoga beparvolik va mas'uliyatsizlik bilan munosabatda bo'lish holatlari haqida so'z yuritadi. Insonning sifatlari va ekologik madaniyatning shakllanishi, onggi, savodxonlikning muhimligini ta'kidlaydi. XXI asrda ekologik madaniyatni shakllantirishning dolzarbligi, tabiat va inson o'rtasidagi muvozanatni saqlash va hayot sifatini yaxshilash haqida fikr yuritadi. Hozirgi rivojlangan jamiyatda fanni taraqqiyoti natijasida yuzaga kelayotgan ekologik muammolar, xususan, sanoat, qishloq xo'jaligi va aholi sonining ko'payishi bilan bog'liq muammolar haqida batafsil tushuntiriladi.
Davlat va fan arboblarining tabiat bilan inson o'rtasidagi munosabatlar haqidagi qarashlari: Qadimgi davrlardan buyon olimlar tabiatning inson salomatligi va hayotiga ta'sirini o'rganganlar. Gippokrat, Aristotel, Xorazmiy, Farobiy, Abu Ali ibn Sino kabi allomalar o'z asarlarida atrof-muhit, tabiat, o'simlik va hayvonot dunyosi, ularning biosferadagi o'rni, salomatlik bilan bog'liqligi haqida fikr bildirganlar. Xususan, Ibn Sino mikroblar haqidagi tushunchani fanga kiritganligini ta'kidlanadi.
Ekologik savodxonlikning tanqisligi: Hozirgi kunda ekologik savodxonlikning yetarli darajada shakllanmagani, tabiatni muhofaza qilish madaniyati rivojlanmagani, tabiatga zarar yetkazmaslik bilan birga, uni yaxshilashga hissa qo'shish, tabiatga nisbatan yondashuvni o'zgartirish lozimligi ta'kidlanadi. Tabiatni muhofaza qilish va uning boyliklaridan oqilona foydalanish madaniyati, ekologik madaniyatni shakllantirishning muhimligi aytiladi.
Inson demografiyasi, urbanizatsiyaning iqtisodiy, ekologik oqibatlari: Aholi sonining tez sur'atlar bilan o'sishi, urbanizatsiya va shaharlarning kengayishi, ular natijasida yuzaga kelayotgan demografik, iqtisodiy va ekologik muammolar, masalan, global isish, suvning kamayishi, tabiiy resurslardan ko'payib ketayotgan talabning oshishi va boshqa ekologik muammolar haqida ma'lumot berilgan.
Tabiatga inson ta'sirining kuchayishi: Insonning tabiatga ta'siri tobora ortib borayotgani, buning natijasida biosferada o'zgarishlar yuz berayotgani, iqlim o'zgarishi, qurg'oqchilikning kuchayishi, bioxilma-xillikning qisqarishi va boshqa muammolar haqida ma'lumot berilgan. Insonning tabiatni muhofaza qilishda o'rni, tabiatni sevish va unga g'amxo'rlik qilishning muhimligi ta'kidlangan.
Pesticidlardan foydalanishning muammosi: Qishloq xo'jaligida pestisidlardan foydalanishning salbiy oqibatlari, ularning tuproq, suv va havo ifloslanishiga ta'siri, inson salomatligiga zarari haqida ma'lumot berilgan. Pestisidlardan foydalanishni kamaytirish va ularning o'rniga ekologik toza vositalardan foydalanish zaruriyati ta'kidlangan.
Sanoat ishlab chiqarishning chiindilari (chiindili texnologiya misolida): Sanoat korxonalarining chiqindilari va ularning atrof-muhitga ta'siri, chiqindilarni qayta ishlash va ulardan unumli foydalanish muammolari haqida ma'lumot berilgan. Sanoat chiqindilarini kamaytirish va ularni qayta ishlashning ekologik va iqtisodiy ahamiyati ta'kidlangan.
Tuproq eroziyasi, cho'llanish va tuproqning boshqa ekologik muammolari: Tuproq eroziyasi, cho'llanish, tuproqning unumdorligining pasayishi va boshqa tuproq bilan bog'liq ekologik muammolar, ularning sabablari va oldini olish choralari haqida ma'lumot berilgan. Tuproq eroziyasining turlari, uning sabablari va oldini olish yo'llari batafsil yoritilgan.
Insonning biobarg'an ranglikka ta'siri: Biobarg'an ranglikning ma'nosi, uning tabiatda shakllanishi va insonning unga ta'siri haqida ma'lumot berilgan. Biosferaning o'zgarishi, iqlim o'zgarishi, bioxilma-xillikning yo'qolishi va boshqa muammolar bilan bog'liq ekologik vaziyatning yomonlashuvi ta'kidlanadi.
Tabiiy resurslardan foydalanishning ekologik muammolari: Tabiiy resurslar va ulardan foydalanishning ekologik muammolari, ya'ni suv, yer, o'simlik va hayvonot resurslarining ifloslanishi, ulardan oqilona foydalanmaslik oqibatlari haqida ma'lumot berilgan. Tabiiy resurslardan foydalanishning ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik jihatlari tahlil qilingan.
Atmosfera havosi tirik organizmlar uchun xavf xati manbaidir: Atmosfera havosining ifloslanishi, uning tirik organizmlar uchun xavfli ekanligi, sanoat korxonalari, transport va boshqa manbalardan chiqayotgan ifloslanishlar haqida ma'lumot berilgan. Atmosfera havosini muhofaza qilish choralari haqida fikr yuritiladi.
Atmosfera havosi tirik organizmlar uchun xavf xati manbaidir: Atmosfera havosi tirik organizmlar uchun xavfli ekanligi, jumladan, sanoat, transport vositalari va boshqa manbalardan chiqqan chiqindilarning havo ifloslanishiga ta'siri haqida so'z yuritadi. Atmosfera havosi ifloslanishining oldini olish choralari ham tahlil qilingan.
Iqtisodiy inqirozga sabab bo'luvchi ekologik omillar: Iqtisodiy inqirozning sababi bo'lgan ekologik omillar, jumladan, resurslardan oqilona foydalanmaslik, tabiatga zarar yetkazish, iqlim o'zgarishi va boshqa ekologik muammolar haqida ma'lumot berilgan. Iqtisodiy inqirozning oldini olishda ekologik omillarni hisobga olish muhimligi ta'kidlangan.
Iqtisodiy faoliyat natijasi va ekologik axvol: Iqtisodiy faoliyatning tabiatga ta'siri, jumladan, sanoat, qishloq xo'jaligi va boshqa sohalardagi iqtisodiy faoliyatning ekologik holatga ta'siri haqida ma'lumot berilgan. Iqtisodiy faoliyatning ekologik javobgarligi va uning natijalari tahlil qilingan.
O'zbekiston Respublikasidagi ekologik muammolar: O'zbekistondagi asosiy ekologik muammolar, jumladan, havo ifloslanishi, suv tanqisligi, tuproq eroziyasi, cho'llanish, Orol dengizi qutqarish muammolari va boshqa muammolar haqida ma'lumot berilgan.
O'zbekistonning ekologik holati: O'zbekistonning ekologik holati, ya'ni ekologik muammolar va ularning kelib chiqish sabablari, shuningdek, ularni hal qilish bo'yicha ko'rilayotgan chora-tadbirlar haqida ma'lumot berilgan.
Suv resurslaridan foydalanishning asosiy muammolari: Suv resurslarining ahamiyati, ulardan foydalanishning asosiy muammolari, jumladan, suvning ifloslanishi, tanqisligi, suvdan oqilona foydalanmaslik oqibatlari haqida ma'lumot berilgan. Suv resurslaridan samarali foydalanish va ularni muhofaza qilish yo'llari ko'rsatilgan.
O'zbekistonning ekologik siyosati: O'zbekistonning ekologik siyosati, ya'ni tabiatni muhofaza qilish va barqaror ekologik rivojlanishga qaratilgan davlat siyosati, qabul qilingan qonunlar va dasturlar haqida ma'lumot berilgan.
Respublikachilik xalqaro hamkorlikdagi ishtiroki: O'zbekistonning xalqaro ekologik hamkorlikdagi ishtiroki, xususan, turli xalqaro konvensiyalar va dasturlarda qatnashishi haqida ma'lumot berilgan.
Xulosa va takliflar: Xulosa qismida kitobda keltirilgan asosiy fikrlar va muammolarga yechim sifatida takliflar berilgan. Ekologik muammolarni hal qilishda ta'lim, tarbiya va jamoatchilikning faolligini oshirish muhimligi ta'kidlangan.
Foydalanilgan adabiyotlar: Kitobni tayyorlashda foydalanilgan ilmiy va ommabop adabiyotlar ro'yxati keltirilgan.