1945-1991 йилларда Ўзбекистонда ислом дини таълимининг ҳолати ва тарихшунослиги

Ushbu dissertatsiya avtoreferati O'zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Tarix instituti huzuridagi ilmiy darajalar beruvchi ilmiy kengash tomonidan 2019-yilda chop etilgan bo'lib, unda 1945-1991 yillarda O'zbekistondagi islom dini ta'limining holati va shu mavzu bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar (istoriografiya) tahlil qilingan. Tadqiqot muallifi Xalilova Zilola Erkinovna bo'lib, dissertatsiya tarix fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) darajasini olish uchun himoya qilingan.

Asosiy mavzular

• Dissertatsiyaning dolzarbligi va o'rganish zarurati: Mustaqillikdan so'ng O'zbekistonda islom dini va madaniyatining o'rni hisobga olinib, ko'plab islom ta'lim markazlari va o'quv yurtlari tashkil etildi. Yosh avlodning tafakkurini ma'rifat asosida shakllantirish va tarbiyalash, milliy g'oya va ma'naviy-ma'rifiy qadriyatlarni tiklash va targ'ib qilish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biriga aylangan. Shu bois, turli tarixiy davrlarda, xususan, O'zbekistonda 1945-1991 yillarda tashkil etilgan islom ta'lim muassasalari faoliyatini tarixiy-istoriografik nuqtai nazardan, yangi arxiv hujjatlariga tayangan holda, tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
• Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotning maqsadi 1945-1991 yillarda O'zbekistonda islom ta'lim muassasalari faoliyatini va ushbu mavzu bo'yicha olib borilgan tadqiqotlarni yoritishdan iborat. Vazifalariga esa: diniy ta'lim tarixiga oid tadqiqotlarda ilgari surilgan konsepsiyalarning mohiyatini aniqlash, manba va adabiyotlarni turkumlash, yangi arxiv ma'lumotlarini ilmiy iste'molga kiritish, sovet davlati siyosatini tahlil qilish, xorijiy tadqiqotlarni aniqlash, O'zbekistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat va uning diniga ta'sirini yoritish, rasmiy va norasmiy ta'limni tadqiq qilish, muammoning ijtimoiy va psixologik jihatlarini tahlil qilish hamda O'zbekistonning islom madaniyatiga qo'shgan hissasini ko'rsatish kiritilgan.
• Tadqiqotning ob'ekti va predmeti: Tadqiqot ob'ekti sifatida 1945–1991 yillarda islom diniy ta'limi tarixi va istoriografiyasi belgilangan. Tadqiqot predmeti esa sovet yillarida dinga nisbatan olib borilgan siyosat, islom muassasalari faoliyati va shu mavzuga oid adabiyotlar va arxiv materiallari hisoblanadi.
• Tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati: Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundaki, avvalambor, O'rta Osiyo va Qozog'iston musulmonlari diniy boshqarmasining xorijiy universitetlar bilan aloqalari, talabalarning xorijda tahsil olishi, mazkur davrdagi ta'lim tizimi va uning o'ziga xos jihatlari birinchi bor batafsil o'rganilgan. Tadqiqotning amaliy ahamiyati esa, ushbu materiallardan O'zbekiston tarixi, islom tarixi, dinshunoslik fanlari bo'yicha maxsus kurslar, o'quv qo'llanmalari va darsliklar tayyorlashda foydalanish mumkinligida ko'rinadi.
• Tadqiqot natijalari va tavsiyalar: Xulosa qismida tadqiqotning asosiy natijalari va xulosalari keltirilgan bo'lib, unda an'anaviy, modernizm va radikal islom ta'limi tizimlari, ularning o'ziga xos jihatlari, manbalarning tasnifi, davlat siyosatining ta'siri, O'zbekiston musulmonlari diniy boshqarmasining xorijiy davlatlar bilan aloqalari va ular orqali amalga oshirilgan madaniy-ma'rifiy ishlar o'z ifodasini topgan. Tadqiqot natijalari asosida esa, diniy toleantlikni shakllantirish, turli dinlar tarixi bo'yicha alohida fan kiritish, din sotsiologiyasi va psixologiyasi fanlarini joriy etish, talabalar malakasini oshirish kabi tavsiyalar berilgan.