Sug’urta maxsulotlari sotishni tashkil etish

O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganidan so‘ng sug’urta sohasida juda katta o‘zgarishlar yuz berdi. Ya’ni sug’urta faoliyatini amalga oshirishning huquqiy asoslari yaratildi hamda turli mulkchilik shaklidagi sug’urta tashkilotlari vujudga keldi. Shu bilan bir qatorda sug’urta sektorini bozor mehanizmlari asosida shakllantirish va rivojlantirish masalasiga katta e’tibor qaratildi. Mazkur sektorning jadal sur’atlar bilan rivojlanishiga zamin yaratgan asosiy omillar qatoriga respublikamizdagi makroiqtisodiy vaziyatning barqarorligi, aholi turmush darajasining muttasil oshib borishi hamda tadbirkorlik faoliyatining ravnaq topishi uchun yaratilgan qulay muhitni kiritish mumkin. Shuningdek, iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, ijtimoiy ishlab chiqarish samadorligining muayyan oshishi asosida jamiyat a'zolarining turmush farovonligi darajasining yaхshilanishi sug’urta ishining rivojlanishiga turtki bo'ldi. Hozirda Respublikamizda 30 ga yaqin sug’urta tashkilotlari faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Bugungi kunda sug’urtalovchilarning moddiy tehnik bazasini mustahkamlashdan asosiy maqsad, sug’urta bozorini kengaytirish bilan bir qatorda sug’urta tashkilotlarining uzoq qishloq joylarida o'z filial va bo'linmalarini ochilishini tashkil etish, sug’urta bozoriga uzoq muddatli sug’urta mahsulotlari turlarini taklif etish natijasida hayot sug’urta sohasidagi qonunchilik hujjatlarini takomillashtirish, shuningdek, sug’urta munosabatlarini rivojlantirish uchun sug’urta sohasini yahshi biluvchi malakali kadrlar tayyorlash ham hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Mazkur o'quv-qo'llanmada sug’urta bozorida sug’urta mahsulotlarini sotish va uni tashkil etishning nazariy va amaliy jihatlari o'z aksini topgan.

Asosiy mavzular

• I. BOB. SUG’URTA MAHSULOTI TUSHUNCHASI VA UNING IQTISODIY MOHIYATI: Mahsulot xaridorlari magazinlarga borishi (yoki buyurtma qilingan mahsulotlarni uyida qabul qilishi) kerakligi kabi sug‘urta xaridorlari ham uning yordamida bir qator sug‘urta «mahsulotlari» bilan tanishib chiqishi, shuningdek, ular turli kompaniyalarda kutishi mumkin bo‘lgan servis sifati haqida fikr yuritishi uchun xizmat qiladigan mexanizmga ehtiyoj sezadi. Boshqa har qanday bozorda bo‘lgani kabi sug‘urta bozorida ham quyidagilar ishtirok etadi: - sotuvchilar: sug‘urta kompaniyalari va (faqat Buyuk Britaniyada) Lloyd sindikatlari a’zolari; - xaridorlar: oddiy fuqarolar, sanoat va savdo kompaniyalari; - vositachilar: sug‘urta brokerlari va agentlari. Sug‘urta polislarini xarid qilish va sotish butun ish haftasi davomida ro‘y beradi, shartnomalar esa qatnashchilar uchun qulay bo‘lgan joylarda tuziladi. Sug‘urta mahsuloti – sug‘urtalanuvchiga sug‘urta shartnomasi tuzish orqali taqdim etiladigan asosiy va yordamchi xizmatlar yig‘indisidir. Sug‘urtalovchining marketing strategiyasi quyidagilar orqali amalga oshiriladi:  sug‘urta mahsuloti sohasidagi siyosat;  narx-navo siyosati;  sug‘urta mahsulotining sotilishini tashkil etish usuli va taqsimot siyosati;  sotuvni rag‘batlantirish va o‘tkazish tizimlari;  iste’molchilar bilan muloqot (ijtimoiy munosabatlar va sug‘urta xizmatlari reklamasi va boshqalar). Bu strategiyani savodli va samarali amalga oshirish uchun uning barcha vositalarini o‘zaro aloqadorlikda hamda o‘zaro ta’sirini hisobga olgan holda ko‘rib chiqish zarur. Biron vositaga taa’lluqli u yoki bu qarorning qabul qilinishi umumiy holatda sug‘urtalovchi marketing siyosatining boshqa tarkibiy qismlaridagi qaysi imkoniyatlarni afzal ko‘rishiga qarab belgilanadi. Shuningdek, sug‘urta bozorlari va mahsulotlarining dinamikasini hisobga olish ham muhim ahamiyatga ega. Sug‘urta marketingi sohasidagi ko‘pgina mutaxassislar aynan mahsulot marketing strategiyasining hal qiluvchi bo‘g‘inini tashkil etadi deb hisoblaydilar. Marketing dastlab oziq-ovqat mahsulotlari, avtomobillar, uy-ro‘zg‘or texnikasi doirasida paydo bo‘lgan va rivojlana boshlagan edi. Keyinroq marketing g‘oyasini xizmat ko‘rsatish sohasi ham o‘zlashtirib oldiki, bu sohaga sug‘urtalash ham mansubdir. Erkin bozorda iste’mol qilish uchun taklif etilishi mumkin bo‘lgan va muayyan ehtiyojlarni qondirishga mo‘ljallangan barcha narsalar mahsulot, deb ataladi. Mahsulot, deganda tovarlar, xizmatlar (transport, sayyohlik, sug‘urta), tashkilot (masalan, rak kasalligiga qarshi kurash ligasi), odam (siyosiy arbob, artist) tushunilishi mumkin. Sug‘urta mahsuloti tarkibidan uning asosiy xususiyatlarini – beriladigan kafolatlar, sug‘urta summalari, franshizalar va narxni o‘zida mujassam etgan «o‘zak»ni shartli ravishda ajratib ko‘rsatish mumkin. Sug‘urta mahsuloti o‘z yakuniy ifodasini kompaniya tomonidan mazkur sug‘urta mahsuloti doirasida taqdim etiladigan asosiy va qo‘shimcha xizmat turlarida topadi. Bu – sug‘urta qoplamasini to‘lash bilan bog‘liq o‘zi bajaradigan sug‘urta amaliyotlari (asosiy xizmatlar) va sug‘urta hodisasini hal etish (shikastlangan avtomobilni ta’mirlash, yuridik maslahat, yordam va boshqalar) doirasidagi xizmatlardir. Sug‘urta xizmatining (boshqacha aytganda, sug‘urta mahsulotining) sug‘urtalanuvchi tomonidan xizmatni tanlab olinishiga ta’sir ko‘rsatadigan o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar hisoblanadi:  texnik xususiyatlar – taqdim etiladigan kafolatlar (sug‘urta qoplamasi, sug‘urtalanayotgan xatarlar), kafolatlash darajasi (sug‘urta summalari), franshizalar;  iqtisodiy xususiyatlar–narxi, sug‘urta summasining indeksa- siyalanishi, sug‘urta qiluvchining foydasiga sheriklik, ssuda olish imkoniyatining mavjudligi, sug‘urtalovchilarning ishonchliligi;  ijtimoiy qiymati (iste’mol bahosi) – taqdim etilayotgan xavfsizlik, daromadlilik, umidvorlilik, sotuv amalga oshirilgandan keyingi xizmatlar (sug‘urta hodisalarini tekshirish, qo‘shimcha xizmatlar, sug‘urtalanuvchiga nisbatan hurmat e’tibor) sifatini baholash. Sug‘urta mahsulotining bu xususiyatlari iste’molchi tomonidan sug‘urta kompaniyasini va uning muayyan ko‘rinishdagi xizmatlarini tanlab olishi uchun mezon sifatida xizmat qiladi. Albatta, bu omillarning ahamiyati bir iste’mol segmentida boshqa iste’mol segmentlaridan farqlanadi. Masalan, korxonalarning rahbarlari uchun sug‘urta mahsulotining texnik va iqtisodiy xususiyatlari katta ahamiyat kasb etgani holda, ijtimoiy baholash unchalik muhim hisoblanmaydi. Jismoniy shaxslar uchun esa, savdo markasining obro‘-e’tiborga egaligi va umidvorliligi ahamiyat kasb etadi. Mutaxassislarning tadqiqotlari ko‘rsatishicha, bugungi kunda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda sug‘urta qoplamasi bir bo‘lgan sharoitda sug‘urtalovchini tanlashning muhim omili sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin:  sug‘urta mahsulotining narxi (boshqa omillardan katta farq bilan oldinda turadi);  sug‘urta xizmatlarining sifati, ayniqsa sug‘urta hodisalarini tekshirish va hal etish;  sug‘urtalanuvchining sug‘urtalovchiga bo‘lgan ishonchi (savdo markasining obro‘-e’tibori) va ularning o‘rtasida o‘zaro chambarchas aloqa mavjudligi. Bozorda raqobatdoshlik kuchaygani sari sug‘urtalovchilar o‘z sug‘urta mahsulotlariga yondashuvni quyidagi masalalarda o‘zgartirib turishga majbur bo‘ladilar: • o‘z sug‘urta xizmatlari va raqobatchilarning sug‘urta mahsulotlarining o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash; • sug‘urta mahsulotining sifati; • sug‘urta mahsulotining moslashuvchanligi – shartnomalar va tariflar bo‘yicha belgilangan shartlarning bozor talablarining hamda xususiy iste’molchilarning talablari o‘zgarishiga qanchalik tez moslasha olishi. Sug‘urta mahsulotlari ularning amalda bo‘lib turishiga sababchi bo‘lgan asosiy, eng muhim talablar nuqtayi nazaridan katta guruhlarga ajratiladi. Umumiy ehtiyoj, sug‘urtaning vujudga kelish sababi – o‘z shaxsiy iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash istagini izohlaydi. Uni bir necha o‘ziga xos mayda talablarga ajratish mumkin, ulardan eng asosiylari sifatida: tasodifiy noxush hodisa ro‘y bergan taqdirda kafolatlanish talabi; mehnatga layoqatlilik yoki o‘lim yuz bergan holda o‘zini va oilasini kafolatlash; muayyan muddat ichida jamg‘arma hosil qilish yoki o‘ziga badavlat keksalikni ta’minlashni ko‘rsatish mumkin. Muayyan talablar bo‘yicha sug‘urta mahsulotlarini katta guruhlarga «oilalarga» ajratish mumkin va ularning har biri bironta eng muhim ehtiyojni qondirishga xizmat qiladi. Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash uchun xizmat qiluvchi sug‘urta mahsulotlari, xatarlilik sug‘urtalari sinfiga guruhlanadi va yuqorida sanab o‘tilgan o‘ziga xos ehtiyojlarni qondirishga yo‘naltirilgan keyingi ikkitasi – hayotni sug‘urtalash va pensiya sug‘urtasi «oilasiga» bo‘linadi. Shundan keyin sug‘urta mahsulotlari oilalari vazifalarining ular tomonidan qoplanadigan xatarlarning o‘xshashligi jihatidan ajratiladi. Masalan, xatarlilik sinfidagi sug‘urta turlari ichidan mol-mulk sug‘urtasi va salomatlik sug‘urtasini alohida toifaga ajratib ko‘rsatish mumkin. Ana shu toifalar ichidan ham mutaxassislar ancha tor doiradagi sug‘urta ehtiyojlarini qondirish va xatarlarni qoplashga qaratilgan sug‘urta mahsulotlarining alohida turlarni ajratib chiqaradilar. Xususan, mol-mulk sug‘urtasi toifasini ko‘chmas mulk sug‘urtasi, avtomobil sug‘urtasi, yuk sug‘urtasi kabilarga bo‘lish mumkin. O‘z navbatida, ana shu sug‘urta turlari ham jamlanmalarga ajraladi. Mol-mulk sug‘urtasi turar-joy sug‘urtasi, ofislar sug‘urtasi va sanoat inshootlari sug‘urtasi kabilarga bo‘linadi. Bu jamlanmalar esa bevosita sug‘urta mahsulotlaridan, ya’ni mijozga taklif etilayotgan muayyan sug‘urta xizmatlaridan tashkil topadi. Har bir sug‘urta kompaniyasi o‘zi taklif etayotgan xizmatlar ichida juda ko‘p (ba’zan bir necha o‘n birlikda) mahsulotlar shahobchalariga ega bo‘ladi. Sug‘urta ehtiyojlarining barcha turlarini qondirish uchun ularning miqdori ham anchagina bo‘lishi talab etiladi. Ularning har biri muayyan bozorga yoki uning yirik segmentiga yo‘naltirilgan asosiy marketing birligi hisoblanadi. Har bir jamlanma o‘z dizayniga ega bo‘lib, savdo markasi va sug‘urtalovchining nomi bilan javob beradi. Ehtimoldagi mijoz sug‘urtalovchining vakiliga sug‘urta shartnomasi tuzish masalasida murojaat etgan chog‘ida, unga mavjud sug‘urta mahsulotlari jamlanmalari doirasida tanlov imkoniyati beriladi. Har qanday sug‘urta mahsuloti ikki usulda – marketing yondashuvi asosida va aktuar texnika nuqtayi nazaridan ifodalanishi mumkin. Sug‘urta mahsulotiga marketing yondashuvi, bu – uning iste’molchining baholash atamalari hamda qiziqishlari orqali ifodalanishi bo‘lsa, texnik aktuar yondashuvi esa, sug‘urtalovchi tomonidan berilayotgan kafolatlar ro‘yxati, sug‘urta summalari va tariflar, franshizalar va shu kabilardan iborat. Masalan, bir yil davomida bosib o‘tilgan yo‘lga bog‘liq ravishda tarif qo‘yiladigan avtomobil sug‘urtasi mana bu ko‘rinishda bo‘ladi: bu shunday sug‘urta xizmatidirki, unda siz faqat foydalanish hajminga mos ravishda pul to‘laysiz va u mashinasidan kam foydalanadiganlar uchun juda qulay. Texnik ifodada esa, bu – kafolatlar va o‘zgaruvchan tarif stavkalarini hisoblash uslublari yig‘indisidir. Sug‘urta mahsulotlari sotuvini tashkil etishda uning marketing ifodasi asosiy o‘rin tutadi. Sotuvni yuksak darajada o‘tkazilishini ta’minlash uchun sug‘urta mahsuloti iste’molchi uchun tushunarli bo‘lgan va uning sotib olinishini oqlaydigan bir yoki bir necha g‘oyaga ega bo‘lishi, raqobatchilarning xuddi shu turdagi mahsulotlaridan afzal bo‘lishi, o‘xshash turdagi mahsulotlar orasida narxining balandligi bilan ajralib turmasligi shart. Tajribaning ko‘rsatishicha, sug‘urta mahsulotlari sotilishining ancha ko‘tarilishida mahsulot iqtisodiy mexanizmining, hamda mahsulotni ta’minlab beradigan manfaatlarning mijozlar tushunishi uchun oson bo‘lishi muhim ahamiyat kasb etadi.
• 1.2 Sug‘urta mahsulotlari jamlanmasining turlari: Sug‘urta mahsulotlari jamlanmasini takomillashtirish sohasida istiqbolli tadbirlarni rejalashtirayotganda uni tashkil etadigan mahsulotlarning amal qilish davriyligi, ularni bozor talablari evolyutsiyasiga mos holda takomillashtirish imkoniyatlari hisobga olinishi shart. Yuqorida qayd etilganidek, sug‘urta mahsulotlari jamlanmasi sug‘urta qiluvchi tomonidan taklif etilayotgan xizmat turlari asosidan tashkil topadi. Har bir jamlanma «yelpig‘ich» shaklida (turlar bo‘yicha) tuziladi va bu sug‘urtalanuvchiga o‘z ehtiyojlarini to‘la darajada qondiradigan mahsulotni tanlab olishiga imkon yaratibdi beradi. Sug‘urta mahsulotlari jamlanmasidan mutaxassislar uchta asosiy qatlamni – quyi, o‘rta va yuqori qatlamni ajratib ko‘rsatadilar. Quyi qatlam – jamlanmaning asosi bo‘lib, unga sug‘urtalanuvchiga sodda hamda xatarlarni keng miqyosda qoplamaydigan oddiy, arzon va standartlashgan sug‘urta mahsulotlari kiritiladi. Majburiy sug‘urtalash holatida – bu qonunchilikda belgilangan eng kam sug‘urta qoplamasidan iborat bo‘ladi. Quyi qatlamdagi jamlanmani ommaviy ravishda tikib tarqatilgan kiyimga o‘xshatish mumkin. O‘rta qatlam tarkibiga ancha to‘liqroq sug‘urta qoplamasiga ega bo‘lgan, sug‘urtalanayotgan xatarlarni tanlash imkoniyatlari beriladigan, o‘zgaruvchan sug‘urta summalari va franshizalari mavjud bo‘lgan sug‘urta mahsulotlari kiritiladi. O‘rta qatlamni kiyimni kam miqdorda, xaridorning qomatiga moslab tikish imkoniyati mavjud bo‘lgan shart-sharoitda tikilishiga taqqoslash mumkin. Yuqori qatlam o‘z ichiga qimmatbaho, yuqori sifatli sug‘urta mahsulotlarini oladi, ular ko‘p miqdordagi kafolatlarga va keng qamrovli xatar qoplamasiga, yuqori sug‘urta summasiga hamda mijozning ehtiyojlarini to‘liq hisobga olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu go‘yoki, sug‘urtalanuvchining shaxsiy ehtiyojlarini hisobga olgan holda yakka buyurtma asosida kiyim tikilishidir.
• 1.3 Sug’urta mahsulotini sotishda munosabatlarning yo’lga qo’yilishi: Sug'urta savdosining birinchi va eng muhim siri hech qanday sir yo'qligidadir. Biznesning juda ko'p aspektlari bo'lib, ular sirli ko'rinishi mumkin, ayniqsa, tajribasiz agentlar xayolida. Biroq bu sir faqatgina ularning xayolida xolos. Bu sirlardan tumanni ko'tarish va muvaffaqiyat sari yo'lni ko'rish uchun sizga faqatgina bir atribut zarur. Bu ongga bo'lgan to'qri munosabat. Shunday qilib, to'qri munosabat, deganda nimani tushunish kerak? Klement Stoun bunga quyidagi bo'limda izoh beradi va uni PRM «Pozitiv Ruhiy Munosabatlar» deb ataydi. PRM ning asosiy tafsiflaridan ba'zilari quyidagilar: Optimizm - Pozitiv munosabat kelajakka ishonch tuyg'usini uyg'otadi. Bunday munosabat muammoni tan oladi, biroq uni to'siq deb emas, balki imkoniyat, deb ko'rib chiqadi. Entuziazm - Pozitiv munosabat hayotga «ha» deydi. U individuallikni tasdiqlaydi va boshqalarni rag'batlantiradi. Tashabbus - Bunda pozitiv munosabat harakatga yo'naltirilgan bo'ladi. U har doim bilimni qidiradi, shuningdek, hayotdagi va tabiatdagi eng yaxshi, go'zal va haqiqiy narsalardan rohatlanadi. Ishonch - Pozitiv munosabat xudoga ishonadi, bizning diniy merosimiz hamda duoning kuchiga ishonadi. Optimizm, entuziazm, tashabbus va ishonch singari bunday tafsiflar inson harakatlaridagi ikki kuchli motivatorlarni – istak va ishonchni yaratadi. Maqsad istak va ishonch bilan shakllanadi. Inson bir narsani chin dildan istasa va u narsaga albatta erishaman deb o'ylasa bunga intilish maqsad bo'ladi. Atlantalik muvaffaqiyatli agent Xenk Mak Kamish kunlardan bir kun Million Dollar Yumaloq Stol auditoriyasiga shunday degan edi: “O'zingizdan farovonlik va qaysi tomonga ketayotganligini aniq biladigan insonning ishonchini tarating. Shunda siz shu zahotiyoq yaxshi narsalar boshlanayotganligini sezasiz”. Agarda sizda aniq bir maqsad bo'lmasa, unda Xenk Mak Kamish tasvirlagan ijobiy munosabatlarni tasavvur qiling va siz tez orada uni sezasiz. Faoliyatning har bir sohasida boshqalarga ham o'rnak bo'layotgan va shu bilan birga mashhur bo'lgan erkaklar va ayollarning erishgan yutuqlarida maqsadni to'g'ri qo'yishning roli katta ekanligi haqida guvohlik beruvchi ko'plab misollar keltirish mumkin. Terri Foks hayotiy maqsadini erta yoshligidayoq yo'lga qo'ygan edi. O'n sakkizga to'lganiga ikki kun bo'lganida yosh Kanadalik o'ng tizzasida o'simta borligini va uning shu oyog'ini kesib tashlash zarurligini bilib qoldi. Operatsiyadan so'ng u og'riqli kimyoviy terapiya muolajalarini oladi hamda sun'iy oyoqda yurishga o'rganadi. Shunda u hayot o'z-o'zidan boradigan narsa emasligini va vaqt tugab qolishi mumkinligini tushunib yetadi. O'z- o'ziga achinish bilan vaqtni ketkazmay u o'ziga yaqin vaqt uchun maqsad qo'yishga ahd qiladi: agarda million dollar topib rak kasalligiga qarshi kurashga sarf etsa, insoniyatga yordam berishi mumkinligini o'ylab qoladi. Shunda u “Umid marafoni” uchun mablag' yiqishga kirishadi. U Kanada bo'ylab yugurishga kirishadi va to'plagan mablag'ini Kanada onkologiya markaziga ehson qiladi. O'zining yakuniy maqsadi nima bo'lishidan qat'iy nazar u rak o'pkasigacha yetib kelishiga yo'l qo'ymadi va 1982-yilning iyun oyida vafot etdi. Biroq u 24 million dollardan ortiq mablag' to'play oldi va balki minglab rak kasalligi qurboni bo'lgan insonlarda ko'tarinki ruh va umid paydo qila oldi. Bu esa hali davom etmoqda. Terri Foks har birimiz bilishni xohlagan narsani,ya'ni hayot uchun maqsad borligi timsoli bo'la oldi.Bizning hayotda borligimizning o'zi katta ahamiyatga ega.Siz agent sifatida qilayotgan ishingizning ham, albatta, ahamiyati bor. Barcha sohadagi yuksak marra sohiblari yaratilgan ong kuchini yaxshi tushunishadi. Bunday insonlar haqida: "Ular to'g'ri o'ylashadi" degan gaplarni albatta, eshitgansiz. Va albatta, bu insonlar aniq maqsadli shaxslardir. Ular o'zlari uchun ongini kashf eta olganlar. Mayo klinikasining mashhur jarrohi doktor Edvard Rozenou shimoliy Minnesota shtatida yashab turgan yoshlik paytidayoq o'zining hayotdagi maqsadini belgilab oldi va o'zini tibbiyotga bag'ishlashni niyat qildi. Uning aytishiga ko'ra, bir kuni kechasi uning kichik ukasi qattiq og'rib qoladi va butun oila to'planib sabrsizlik bilan vrachni kuta boshlashadi. Va nihoyat vrach yetib keldi va bemorni ko'zdan kechirdi, yosh Edvardning ko'zlari shu paytda qattiq iztirobda bo'lgan ota-onasida edi. Bemorni ko'rib bo'lgan vrach, nihoyat nigohini bolakayning ota-onasiga qaratib shunday dedi: “Birodarlar, xotirjam bo'lishingiz mumkin. Bolangizda hammasi yaxshi bo'ladi”. Endigina o'n bir yoshga kirgan Edvard Rozenou doktorning bu so'zlaridan ota-onasining qanchalik o'zgarganini ko'rib,shunday deydi: “Men qachonlardir vaqti kelib albatta doktor bo'laman. Shunda boshqalarning yuzlarida xuddi shu nur paydo etishdan ham foydaliroq bo'lgan boshqa natijalarga ham erishish mumkin. Biroq, shunga qaramay, bu ko'p hollarda sug'urta agenti mijozlarga u yoki bu xizmatni ko'rsatganida va moliyaviy mahsulotni to'qri sotganida qo'shadigan hissasining qiymatini anglab yetganida oladigan mukofotidir. Bu agentlar mijozlari o'zlari kutgan narsani olganlarida va shu mijozlarning talablari qondirilganida foydali maqsadga erishganliklarini his etadilar. Ular o'zlariga va o'zlarining maxsulotlariga hamda o'zlarining missiyalariga ishonadilar. Va ular shu ish bilan jon-dildan shug'ullanganliklari sababli birin-ketin muvaffaqiyatlarga erishadilar. Siz hech qachon muayyan bir maqsadni ko'zlash kuchini noto'qri baholamang. Sizning savdongiz uchun aniq maqsad tamoyilini qo'llaganda quyidagi olti asosiy afzalliklarga erishiladi: 1. Maqsadning aniqligi insonda o'z-o'zini ta'minlash kabi pozitiv xarakteristikalarni, shaxsiy tashabbusni, tasavvurni, entuziazmni o'z-o'zini tartibga solishni va xarakatlarining konsentratsiyasini kuchaytiradi. Endryu Karnegi shunday degan edi: “Fikrlarning jamlanishi mening shiorimdir - birinchi halollik, keyin hafsala, so'ngra fikrlarning bir joyga qaratilishi”. 2. Maqsadning aniqligi sizni vaqtingizni tejash va har kungi savdoni rejalashtirishga motivatsiyalaydi. 3. Maqsadning aniqligi sizni savdoning imkoniyatlarini bilishga yanada sergak qiladi. Bu esa sizni ushbu imkoniyatlarga muvofiq ravishda harakat qilish zarurligini anglashga undaydi. 4. Maqsadning aniqligi sizga o'z-o'zingizga ishonch uyg'otadi va potensial mijozlarning e'tiborini tortadi. 5. Maqsadning aniqligi ishonch, deb atalmish buyuk holat uchun katta yo'l ochib beradi. Maqsad ongni ijobiy holatda ushlab turadi va uni qo'rquv va shubha, umidsizlik, tortinchoqlik va prokrastinatsiya kabi cheklovlardan xalos etadi. Bu esa, shubhasiz uning ko'p sonli afzalliklaridan eng kattasidir. 6. Maqsadning aniqligi sizga yutuqqa erishishda "jo'shqin orzu"ni rivojlantirishga va ushlab qolishga yordam beradi.
• 1.4 Sug‘urta mahsulotining sifati: Sug‘urta mahsulotining sifati deganda ko‘pincha quyidagilar nazarda tutiladi: -uning texnik xususiyatlari – sug‘urta kafolatlarining keng qamrovliligi, taqdim etilayotgan asosiy va qo‘shimcha xizmatlarning miqdori, sug‘urta mukofotining darjasi – sug‘urta mahsulotining bahosi; - mijoz bilan sherikchilik munosabatlari, mijoz va sug‘urta qiluvchi vakili bilan shaxsiy munosabatlarning o‘rnatilishi; -sug‘urta shartnomasining shaffofligi; -shartnomaga joriy xizmat ko‘rsatish bo‘yicha harakatlarni o‘z vaqtida va to‘g‘ri bajarilishi; -sug‘urta hodisalarining tez, sifatli va adolatli hal etilishi; -sug‘urta qiluvchini o‘z vaqtida va muntazam ravishda shartnomaning holati, to‘lovlar va sug‘urta mukofotining to‘lanishi to‘grisida boxabar etib borish; -sug‘urta hodisasini hal etilishiga yordam beradigan qo‘shimcha xizmatlarning mavjudligi. Mijozlar avvalo sug‘urta qiluvchining asosiy va qo‘shimcha xizmat turlaridan va sug‘urta hodisasini hal etish natijalaridan kelib chiqqan holda sug‘urta mahsuloti to‘g‘risida muayyan fikrga keladilar va tegishli ravishda sug‘urta markasining obro‘- e’tiborini o‘z tasavvurlarida shakllantiradilar. Agar mijoz sug‘urta to‘lovining hajmidan, ko‘rilgan zarar qoplanishini tezda hal etilishidan hamda sug‘urta hodsisasi munosabati bilan ko‘rsatiladigan qo‘shimcha xizmatlardan (yuridik maslahat, shikastlangan mol-mulkni qayta tiklashga yordamdan) qanoatlansa, sug‘urta kompaniyasining shartnoma muddatini uzaytirish va tanish-bilish va qarindoshlar o‘rtasida sug‘urta kompaniyasi haqida ijobiy axborot tarqatish to‘g‘risidagi taklifiga bajonidil rozi bo‘ladi. Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, sug‘urta mahsulotining sifatidan mamnun bo‘lgan mijoz, o‘zi ham ixtiyoriy ravishda o‘rtacha uch-to‘rtta yaqinlariga yoki qarindoshlariga bu haqda gapirib beradi, mamnun bo‘lmagan mijoz esa o‘z noroziligini kamida o‘n-o‘n ikkita odamga oshkor etadi. Umuman, zararning tez va sifatli hal etilishi, sug‘urta xizmatlarining bir qismi sifatida nihoyatda ahamiyatli hisoblanadi, chunki xuddi ana shu bosqichda sug‘urta qiluvchi sug‘urta mahsulotini sotishning boshlang‘ich davrida bergan o‘z va’dasiga vafo qiladigan palla boshlanadi. Sug‘urta mahsulotining sifati hamisha ham sug‘urta qiluvchining birinchi navbatdagi vazifasi bo‘lib hisoblanmagan. Ammo bugungi kunda sug‘urta xizmatining narxi bilan bir qatorda sifat masalasi ham sug‘urta qiluvchining bozordagi eng birinchi galdagi vazialari qatoriga kirib bormoqda. Sug‘urta mahsulotining sifati yetarli darajada ta’minlanmas ekan, mijozlarning fidelizlashuviga (yanada mustahkamlanishiga) erishib bo‘lmaydi, chunki sifatdan norozi bo‘lgan mijozlar qo‘shimcha sug‘urta polislarini sotib olishga ko‘nmaydilar.
• 2.1 Sug’urta maxsulotini sotish tizimi: Sug‘urta maxsulotlari savdosini tashkil qilish sug‘urta kompaniyasining muhim va sermashaqqat jarayonlaridan biri. Sotish tizimining asosiy vazifasi bo‘lib sug‘urtalovchi va sug‘urta qildiruvchi o‘rtasida samarali munosabatlarning o‘rnatilishi yoki bu sistemaning qanday tashkil etilishi to‘g‘ridan to‘g‘ri kompaniyaning daromadiga bog‘liq bo‘ladi. Sug‘urtalovchining sug’urta maxsulotini sotish tizimidagi asosiy prinsipi iste’molchining talabini maksimal darajada qondirish va buning natijasida sug‘urta mahsuloti savdosini yuqori darajaga chiqarish. O‘z-o‘zidan sug‘urta xizmatlari bozori sug‘urta operatsiyalarining ketma-ketligini ifodalaydi va quyidagi asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 1) tayyorlov faoliyati (bozor tuzilishi, potensial mijozlarni aniqlash, mavjud va yashirin holdagi talab va ehtiyojlarni aniqlashtirish, sug‘urta qildiruvchiga murojaat qilishning eng maqbul yo‘lini topish); 2) sug‘urta mahsulotini sotish (mijoz bilan aloqa o‘rnatish, sug‘urta qildiruvchida sug‘urta qildirishning zaruriyatiga ishonch tuyg‘usini shakllantirish, sug‘urta shartnomasini rasmiylashtirish); 3) savdodan keyingi xizmat ko‘rsatish (axborot olish, yuridik tarafdan va maslahat berishni qo‘shib olib borish, sug‘urta holatlarini tekshirish, zararning narxi, sug‘urta holatlarini tartibga solish, sug‘urta hodisasining oqibatlarini tugatishga ko‘maklashish). Savdo tizimi sug‘urta bozori bo‘g‘imlariga muvofiq quriladi va auditoriyaning biror maqsadga qaratilgani, bozor talablari va sug‘urta mahsuloti xususiyatlariga bog‘liq holda o‘z tuzilishiga ega. Shunday qilib, sug‘urtalovchining o‘sha yoki boshqa xususiyatlari quyidagi tarzda belgilanadi: 1) iste’molchilarning sug‘urta mahsulotini sotib olish bosqichidagi o‘zini tutish holati:  sug‘urtani qoplash jarayonida iste’molchining faolligi yoki sustligi mos ravishda (savdo tizimida faol sug‘urta qildiruvchilar passiv deyiladi va aksincha);  sug‘urta mahsuloti narxiga ta’sir ko‘rsatish;  sug‘urta mahsulotining sifatiga (bir muncha ishlaganligi) ta’sir ko‘rsatish, hamda sotish jarayonida xizmat ko‘rsatish sifati va zararlarni to‘g‘irlash; 2) tavakkalchilik va o‘z sug‘urta mahsulotining xususiyatlari:  sug‘urta shartnomasi tuzilishida tavakkalchilikni chuqur ishlab chiqishning zaruriyati,  sug‘urta hodisalari boshlanishida da’volarni hal qilishning murakkabligi;  sug‘urta shartnomasining amal qilish va da’volarni hal qilish jarayonida qo‘shimcha xizmat ko‘rsatishning keng turlari mavjudligi. Tavakkalchilikni tashkil etuvchi, belgilovchi xususiyatlarining o‘zaro uyg‘unlashuvi va iste’molchining o‘zini tuta bilishi sug‘urta kompaniyasi savdo tizimining yutug‘i va muvaffaqiyatsizligini ta’minlaydi. Agar sug‘urta mahsulotini sotish kanali sug‘urta qildiruvchining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda qurilsa, bu tizim samaraliroq bo‘ladi. Bu esa bozor tizimining o‘z ishining bilimdonlari tomonidan ta’minlanganini bildiradi. Sug‘urtalovchi sug‘urta talablariga ko‘ra bir-biriga yaqin bo‘lgan mijozlarni bir turdagi guruhlarga ajratadi va iste’molchilarga murojaat etishning samarali yo‘llarini aniqlab, bozorni soddalashtirishga harakat qiladi. Mana shu yerda sug‘urta xizmatlarini sotish tizimining strukturasini belgilovchi muhim o‘zgaruvchanlikni bilish lozim: iste’molchilarning ijtimoiy kelib chiqish ta’rifi (jinsi, yoshi, daromad manbayi, ijtimoiy kelib chiqishi); mahsulotni tanlash va sotib olish bosqichida faollik yoki sustlik holati; sug‘urta mahsuloti va xizmat ko‘rsatish sifatiga ta’sir ko‘rsatish; narxga ta’sir ko‘rsatish. Sug‘urtalovchi iste’molchilarning belgilangan bo‘g‘iniga mansub sug‘urta xizmatlarini sotish jarayonida bu xususiyatlar noto‘g‘ri baholanganda, ularning faoliyat yakuni, ayniqsa, savdo hajmi talabga javob bermaydi. Shuning uchun savdoni samarali o‘tkazish maqsadida sug‘urtalovchi nafaqat xizmatga talabni baholaydi, balki savdo yo‘llari, usullari va texnologiyalarni o‘ylab topadi. Amaliyotda sug‘urta kompaniyalari o‘z mahsulotlarini sotishning turli yo‘llaridan foydalanadilar. Hozirgi paytda sug‘urta mahsulotini sotishning bir qancha yo‘llari mavjud:10 1) sug‘urtalovchining shtatdagi va shtatdan tashqari xodimlari bo‘lgan vakillari (agentlari) orqali va shunda sotishning bu yo‘li kompaniyaning eng muhim yo‘nalishiga aylanadi; 2) sug‘urta hamkorligi doirasida taqdim qilingan sug‘urtalovchi vakolatiga muvofiq mustaqil ixtisoslashgan sug‘urta vositachilari – brokerlar orqali; 3) sug‘urta mahsulotini sotish asosiy mashg‘uloti hisoblanmaydigan mustaqil vositachilar – bank, supermarket, avtosalon, sayohat agentliklari, pochta va boshqa tashkilotlar orqali – sug‘urtalovchi bilan tuzilgan operatsiya to‘g‘risidagi bitim doirasida; 4) bevosita sug‘urta kompaniyasi ofisida; 5) telefon, pochta yoki kompyuter tizimi orqali. Agar sug‘urta qildiruvchi sug‘urta polisini olish uchun bevosita sug‘urta kompaniyasiga murojaat qilsa va to‘g‘ridan to‘g‘ri sug‘urta shartnomasini tuzsa, demak, biz sotishning to‘g‘ridan to‘g‘ri, vositasiz usulida ish olib boryapmiz. Bunday usul sug‘urtalovchiga ancha arzon tushadi, chunki sotish zanjirida vositachi ishtirok etmayapti va mijoz to‘g‘ridan to‘g‘ri sug‘urtalovchiga murojaat etmoqda. U buni xohlagan sug‘urta ofisiga kelib, telefon orqali yoki sug‘urtalovchining saytiga kirib murojaat qilishi mumkin. Sug‘urta kompaniyasi telefon orqali yoki internet kanallari orqali mol-mulk yoki meditsina tekshiruvi ko‘rigini talab qilmaydigan birmuncha oddiy sug‘urta mahsulotlarini sotishi mumkin. Ko‘pincha bu standartlashgan polislarni sug‘urta qildiruvchi internet, pochta yoki kuryer orqali olishi mumkin. So‘nggi paytlarda sotuvning ko‘payishi va osonlashishiga sug‘urtalovchilarga, ayniqsa, internet katta imkoniyatlar yaratmoqda. Internet-ofis tashkil etilishi tufayli sug‘urtalovchi haqiqiy ofisni ta’minlashga ketadigan xarajatlarni qisqartirish imkoniga ega bo‘ladi va hujjatlarni elektron shaklda jo‘natadi. Shartnomaning avtomatlashtirilgan parametrdagi hisob-kitobi va shartnomani ro‘yxatga olish, elektron to‘lovlar ko‘plab xodimlarning to‘lov jarayonini qisqartiradi. Shunday qilib, bitimlar bo‘yicha virtual ofisda olib borilgan transaksion xarajatlar odatdagi ofisda mijozga xizmat qilishga ketgan xarajatlardan birmuncha arzon bo‘ladi. Agar shartnomalar tuzish sug‘urta vositachilarini jalb etish orqali amalga oshirilsa, unday holda sug‘urta mahsulotlarini vositali sotish to‘g‘risida gap ketmoqda. Shuningdek, vositali sotuvlarda sug‘urta asosiy mahsulot – mashina, uy, uyali telefon, maishiy texnika, bank plastik kartasi, turistik yo‘llanma va boshqalarga qo‘shimcha bo‘lishi mumkin. Sug‘urta mahsulotlari sotish tizimining xususiyatlari. Sug‘urta vositachilar Sotish tizimining faolligi Kam xarajat talab qiladigan sotuvlar Qo‘shimcha xizmatlarni ko‘rsatish imkoniyatlarning mavjudligi Sug‘urta hodisalariva risklarni qayta ishlash chuqurligi Brokerlar + - + + Mustaqil sug‘urta faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan vositachilar - + - Infrastruktura mos qo‘shimcha personallarni tayyorlash imkoniyati Agentlar + - + Ofisdagi sug‘urtachilar - + - Telefon, pochta yoki kompyuter orqali + + - Eslatma: "+" – ushbu tizim ko‘rsatilgan mezonga mos, "-" – nomuvofiq. Zamonaviy sug‘urtalovchining sotish tizimi sug‘urta qildiruvchilarning keng qatlamiga mo‘ljallangan bo‘lib, quyidagi asosiy qismlarni o‘z ichiga oladi: 1) sotish tizimining faolligi: a) jismoniy shaxslarga (passiv jismoniy shaxslarga sug‘urta polislarini sotish strukturasi), b) yuridik shaxslarga (mayda, o‘rta va yirik korxonalarga sug‘urta mahsulotlarini sotishda agentlik xizmati); 2) sotishning passiv (sust) tizimi: a) jismoniy shaxslarga (faol sug‘urta qildiruvchilariga sug‘urta mahsulotini sotish tizimi), b) yuridik shaxslarga (mustaqil ravishda sug‘urtalovchini tanlash imkoniga ega mayda, o‘rta va yirik firmalar bilan ishlash tarmog‘i). Bu qismlarga muvofiq sug‘urtalovchi sotish tizimida tanlashni amalga oshiradi Asosiy mijozlar guruhiga moslangan eng samarali sotuv tizimi Iste’molchilar Brokerlar Mustaqil sug‘urta faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan vositachilar Agentlar Ofis sug‘urtalov chilar Telefon, pochta yoki kompyuter orqali Faol iste’molchilar - mujmaniy shaxslar + + + Faol bo‘lmagan iste’molchilar - mujmaniy shaxslar + Faoliyati yirik bo‘lgan korxonalar + + Kichik va o‘rta korxonalar + + + Sug‘urta kompaniyasining passiv sotish holatida sug‘urta qildiruvchi sug‘urtalovchining ofisi yoki savdo shahobchasida sug‘urta polisini to‘g‘ridan
• 1.3 Sug’urta mahsulotini sotishda munosabatlarining yo’lga qo’yilishi: Sug'urta savdosining birinchi va eng muhim siri hech qanday sir yo'qligidadir. Biznesning juda ko'p aspektlari bo'lib, ular sirli ko'rinishi mumkin, ayniqsa, tajribasiz agentlar xayolida. Biroq bu sir faqatgina ularning xayolida xolos. Bu sirlardan tumanni ko'tarish va muvaffaqiyat sari yo'lni ko'rish uchun sizga faqatgina bir atribut zarur. Bu ongga bo'lgan to'qri munosabat. Shunday qilib, to'qri munosabat, deganda nimani tushunish kerak? Klement Stoun bunga quyidagi bo'limda izoh beradi va uni PRM «Pozitiv Ruhiy Munosabatlar» deb ataydi. PRM ning asosiy tafsiflaridan ba'zilari quyidagilar: Optimizm - Pozitiv munosabat hayotga «ha» deydi. U individuallikni tasdiqlaydi va boshqalarni rag'batlantiradi. Tashabbus - Bunda pozitiv munosabat harakatga yo'naltirilgan bo'ladi. U har doim bilimni qidiradi, shuningdek, hayotdagi va tabiatdagi eng yaxshi, go'zal va haqiqiy narsalardan rohatlanadi. Ishonch - Pozitiv munosabat xudoga ishonadi, bizning diniy merosimiz hamda duoning kuchiga ishonadi. Optimizm, entuziazm, tashabbus va ishonch singari bunday tafsiflar inson harakatlaridagi ikki kuchli motivatorlarni – istak va ishonchni yaratadi. Maqsad istak va ishonch bilan shakllanadi. Inson bir narsani chin dildan istasa va u narsaga albatta erishaman deb o'ylasa bunga intilish maqsad bo'ladi. Atlantalik muvaffaqiyatli agent Xenk Mak Kamish kunlardan bir kun Million Dollar Yumaloq Stol auditoriyasiga shunday degan edi: “O'zingizdan farovonlik va qaysi tomonga ketayotganligini aniq biladigan insonning ishonchini tarating. Shunda siz shu zahotiyoq yaxshi narsalar boshlanayotganligini sezasiz”. Agarda sizda aniq bir maqsad bo'lmasa, unda Xenk Mak Kamish tasvirlagan ijobiy munosabatlarni tasavvur qiling va siz tez orada uni sezasiz. Faoliyatning har bir sohasida boshqalarga ham o'rnak bo'layotgan va shu bilan birga mashhur bo'lgan erkaklar va ayollarning erishgan yutuqlarida maqsadni to'g'ri qo'yishning roli katta ekanligi haqida guvohlik beruvchi ko'plab misollar keltirish mumkin. Terri Foks hayotiy maqsadini erta yoshligidayoq yo'lga qo'ygan edi. O'n sakkizga to'lganiga ikki kun bo'lganida yosh Kanadalik o'ng tizzasida o'simta borligini va uning shu oyog'ini kesib tashlash zarurligini bilib qoldi. Operatsiyadan so'ng u og'riqli kimyoviy terapiya muolajalarini oladi hamda sun'iy oyoqda yurishga o'rganadi. Shunda u hayot o'z-o'zidan boradigan narsa emasligini va vaqt tugab qolishi mumkinligini tushunib yetadi. O'z- o'ziga achinish bilan vaqtni ketkazmay u o'ziga yaqin vaqt uchun maqsad qo'yishga ahd qiladi: agarda million dollar topib rak kasalligiga qarshi kurashga sarf etsa, insoniyatga yordam berishi mumkinligini o'ylab qoladi. Shunda u “Umid marafoni” uchun mablag' yiqishga kirishadi. U Kanada bo'ylab yugurishga kirishadi va to'plagan mablag'ini Kanada onkologiya markaziga ehson qiladi. O'zining yakuniy maqsadi nima bo'lishidan qat'iy nazar u rak o'pkasigacha yetib kelishiga yo'l qo'ymadi va 1982-yilning iyun oyida vafot etdi. Biroq u 24 million dollardan ortiq mablag' to'play oldi va balki minglab rak kasalligi qurboni bo'lgan insonlarda ko'tarinki ruh va umid paydo qila oldi. Bu esa hali davom etmoqda. Terri Foks har birimiz bilishni xohlagan narsani,ya'ni hayot uchun maqsad borligi timsoli bo'la oldi.Bizning hayotda borligimizning o'zi katta ahamiyatga ega.Siz agent sifatida qilayotgan ishingizning ham, albatta, ahamiyati bor. Barcha sohadagi yuksak marra sohiblari yaratilgan ong kuchini yaxshi tushunishadi. Bunday insonlar haqida: "Ular to'g'ri o'ylashadi" degan gaplarni albatta, eshitgansiz. Va albatta, bu insonlar aniq maqsadli shaxslardir. Ular o'zlari uchun ongini kashf eta olganlar. Mayo klinikasining mashhur jarrohi doktor Edvard Rozenou shimoliy Minnesota shtatida yashab turgan yoshlik paytidayoq o'zining hayotdagi maqsadini belgilab oldi va o'zini tibbiyotga bag'ishlashni niyat qildi. Uning aytishiga ko'ra, bir kuni kechasi uning kichik ukasi qattiq og'rib qoladi va butun oila to'planib sabrsizlik bilan vrachni kuta boshlashadi. Va nihoyat vrach yetib keldi va bemorni ko'zdan kechirdi, yosh Edvardning ko'zlari shu paytda qattiq iztirobda bo'lgan ota-onasida edi. Bemorni ko'rib bo'lgan vrach, nihoyat nigohini bolakayning ota-onasiga qaratib shunday dedi: “Birodarlar, xotirjam bo'lishingiz mumkin. Bolangizda hammasi yaxshi bo'ladi”. Endigina o'n bir yoshga kirgan Edvard Rozenou doktorning bu so'zlaridan ota-onasining qanchalik o'zgarganini ko'rib,shunday deydi: “Men qachonlardir vaqti kelib albatta doktor bo'laman. Shunda boshqalarning yuzlarida xuddi shu nur paydo etishdan ham foydaliroq bo'lgan boshqa natijalarga ham erishish mumkin. Biroq, shunga qaramay, bu ko'p hollarda sug'urta agenti mijozlarga u yoki bu xizmatni ko'rsatganida va moliyaviy mahsulotni to'qri sotganida qo'shadigan hissasining qiymatini anglab yetganida oladigan mukofotidir. Bu agentlar mijozlari o'zlari kutgan narsani olganlarida va shu mijozlarning talablari qondirilganida foydali maqsadga erishganliklarini his etadilar. Ular o'zlariga va o'zlarining maxsulotlariga hamda o'zlarining missiyalariga ishonadilar. Va ular shu ish bilan jon-dildan shug'ullanganliklari sababli birin-ketin muvaffaqiyatlarga erishadilar. Siz hech qachon muayyan bir maqsadni ko'zlash kuchini noto'qri baholamang. Sizning savdongiz uchun aniq maqsad tamoyilini qo'llaganda quyidagi olti asosiy afzalliklarga erishiladi: 1. Maqsadning aniqligi insonda o'z-o'zini ta'minlash kabi pozitiv xarakteristikalarni, shaxsiy tashabbusni, tasavvurni, entuziazmni o'z-o'zini tartibga solishni va xarakatlarining konsentratsiyasini kuchaytiradi. Endryu Karnegi shunday degan edi: “Fikrlarning jamlanishi mening shiorimdir - birinchi halollik, keyin hafsala, so'ngra fikrlarning bir joyga qaratilishi”. 2. Maqsadning aniqligi sizni vaqtingizni tejash va har kungi savdoni rejalashtirishga motivatsiyalaydi. 3. Maqsadning aniqligi sizni savdoning imkoniyatlarini bilishga yanada sergak qiladi. Bu esa sizni ushbu imkoniyatlarga muvofiq ravishda harakat qilish zarurligini anglashga undaydi. 4. Maqsadning aniqligi sizga o'z-o'zingizga ishonch uyg'otadi va potensial mijozlarning e'tiborini tortadi. 5. Maqsadning aniqligi ishonch, deb atalmish buyuk holat uchun katta yo'l ochib beradi. Maqsad ongni ijobiy holatda ushlab turadi va uni qo'rquv va shubha, umidsizlik, tortinchoqlik va prokrastinatsiya kabi cheklovlardan xalos etadi. Bu esa, shubhasiz uning ko'p sonli afzalliklaridan eng kattasidir. 6. Maqsadning aniqligi sizga yutuqqa erishishda "jo'shqin orzu"ni rivojlantirishga va ushlab qolishga yordam beradi.
• 2.3 Sug’urta mahsulotini sotish texnologiyasini klassifikatsiyalash: Sotish texnologiyasi sug‘urta mahsulotlarini sotishni amalga oshirishda ish harakat va chora-tadbirlarni tashkil qilish va ketma-ketlikda kompleks olib borishni ifodalaydi. Bu yoki boshqa texnologiyalarni ishlab chiquvchilar oldida "qanday sotish kerak?", degan savol qo‘yiladi va bu savolga javob mahsulot iste’molchiga yetib borgunga qadar bo‘ladigan harakatlar algoritmi (biror masalani yechish qoidalari) ishlab chiqiladi va belgilanadi. Nazariya va amaliyotda sotishning barcha texnologiyalari shartli ravishda to‘rt guruhga bo‘linadi: A) mahsulot bo‘yicha; B) sug‘urta shartnomasiga munosabat bo‘yicha; V) avtomatlashtirish darajasi bo‘yicha; S) sotish usullari bo‘yicha. Mahsulotga bog‘liq holda sotish texnologiyasi o‘z ichiga: 1) monosotuvlar (sug‘urta xizmatining bir turini sotish); 2) multisotuvlar (sug‘urta xizmatlarini kompleks sotish). Masalan, banklar uchun bankni kompleks sug‘urtalash polisi — Bankers Blanket Bond qarzdorlar uchun ipoteka sug‘urtasi, o‘z ichiga titul sug‘urtani oladi, ipoteka sug‘urtasi va qarzdor hayoti sug‘urtasi; 3) kross-sotuvlar (ya’ni, sotib oluvchiga asosiy mahsulotiga qo‘shimcha xizmatlar). Masalan, sug‘urtalovchilar avtomobil egasiga OSAGO polisi bilan birga mas’uliyatning kengaytirilgan limiti ixtiyoriy avtograjdanlik mas’uliyati sug‘urtasini, shuningdek, KASKO sug‘urtasi va yo‘lovchilar hayoti sug‘urtasini taklif qiladilar. Sotish texnologiyasini klassifikatsiyalash (tasniflash) Klassifikatsiya mezonlari Sotish texnologiyasi turlari 1. Mahsulot bo‘yicha a) monosotuvlar; b) multisotuvlar; v) kross-sotuvlar. 2.Sug‘urta shartnomasiga munosabat bo‘yicha a) sotishning yangi texnologiyasi; b)muddati uzaytirilgan shartnomalar texnologiyasi 3. Avtomatlashtirish darajasi bo‘yicha a)qog‘ozdagi ma’lumotnomalardan foydalangan holda qo‘l bilan; b) sotuvchi ishtirokida avtomatlashtirilgan holda; v) to‘liq avtomatlashtirilgan 4. Sotish usullari bo‘yicha a) to‘g‘ridan to‘g‘ri sotish texnologiyasi; b)vositachilar orqali (vositali)sotish texnologiyasi Sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urtalovchi yoki yangi sotish texnologiyasiga murojaat qiladi (yangi mijozlarni jalb qilish uchun reklama, agentlar, brokerlar, pochta orqali jo‘natmalar, hadyalar) yoki amaldagi sug‘urta shartnomalari muddatini uzaytirish texnologiyalaridan (buning uchun sug‘urtalovchi bor kuchini mavjud mijozlarni ushlab qolishga qaratadi, bu esa oson bo‘lmaydi, statistikaning ma’lum qilishicha, mijozlarning sug‘urta kompaniyasidan shartnoma amal qilinishining ikkinchi yilida ketib qolish holatlari juda ta’sirli) dan foydalanadi. Avtomatlashtirish darajasi bo‘yicha sotish texnologiyasi quyidagicha bo‘linadi: - qog‘ozdagi ma’lumotlardan foydalangan holda qo‘l bilan sotish (sug‘urta qildiruvchi sug‘urta uchun ariza va anketani qo‘lda to‘ldiradi, sug‘urta kompaniyasining xodimi sug‘urta shartnomasining muhim shartlarini qayd etib, unga sug‘urta polisi yozib beradi. Ushbu texnologiya juda ko‘p vaqtni oladi); - sotuvchi ishtirokida avtomatlashtirilgan sotuvlar (sotuvchi hujjatlarni kompyuter programmasida rasmiylashtiradi, bunda sug‘urta mukofotini hisoblash avtomat ravishda amalga oshiriladi, polis bosib chiqariladi va sug‘urta qildiruvchiga taqdim etiladi); - to‘liq avtomatlashtirilgan sotuvlar (sotuvchi sug‘urta qildiruvchi bilan bevosita aloqada bo‘lmaydi. Bu texnologiyani internet-magazinlar amalga oshiradi. Sug‘urta kompaniyasining saytiga kirgan mijoz arizani to‘ldiradi, kompyuter programmasi esa sug‘urta mukofotini hisoblaydi. So‘ng u naqd pulsiz elektron hamyon yoki plastik karta vositasida polisga haq to‘laydi). Sotish usullari bo‘yicha sotish texnologiyasi quyidagicha bo‘linadi: 15 Agar biz sotishning to‘g‘ridan to‘g‘ri usullari haqida gapiradigan bo‘lsak, u holda sug‘urtalovchilar quyidagi texnologiyalarga murojaat qiladilar: 1) shaxsiy sotish (ofisda va ofisdan tashqari); 2) muhim mijozlarni boshqarish; 3) to‘g‘ridan to‘g‘ri pochta va elektron jo‘natmalari; 4) telemarketing va faks-marketing; 5) internet-marketing. Vositali sotishlarda quyidagi texnologiyalardan foydalaniladi: 1) tarmoq ichida vositali sotish; 2) ish joylarida polislarni sotish; 3) bank sug‘urtasi; 4) agent sotuvi; 5) broker sotuvi. Nazorat uchun savollar: 1. Sug‘urta mahsulotini sotish tizimi, deganda nimani tushunasiz.
• 2.2 Sug‘urta mahsulotini sotish usullari: Sug‘urta mahsulotlarini sotishni bir qancha usullardan foydalangan holda amalga oshirish mumkin. Sug‘urta mahsulotlarini aholiga qulay va oson hamda tezda sotishni amalga oshirishda ularni intertnet orqali to‘g‘ridan to‘g‘ri sotish ham keng yo‘lga qo‘yilgan. To‘g‘ridan to‘g‘ri sotuv sug‘urta mahsulotini tarqatishning oddiy va nisbatan arzon usuli hisoblanadi. Keyingi vaqtda muloqotning an’anaviy usullari (pochta va telefon) qatoriga kompyuter tarmoqlari ham qo‘shildi. Uning afzalligi shundaki, sug‘urta qiluvchi va sug‘urtalanuvchi o‘rtasidagi muloqot yana ham soddalashib, tezlashib ketdi. Mijoz o‘z munosabatini tayyorlab, uni sug‘urta qiluvchiga «sichqon»ni bosish orqali jo‘natib yuborishi va tezda javobini ham olishi mumkin. Kompyuter tarmoqlari orqali sug‘urta reklamasini tarqatish ham ancha tezlashib ketdi. Bundan tashqari, sug‘urtalanuvchi kompaniyaning serveriga ulanib, xatarlar tarifikatsiyasi masalasida axborot olishi ham mumkin. Sug‘urta mahsulotlarini sotishda mijozlarga pochta reklamasini jo‘natish va telefon orqali qo‘ng‘iroq qilish to‘g‘ridan to‘g‘ri sotishning asosiy vositalaridir. Pochta jo‘natmalari ichiga taklif etilayotgan sug‘urta mahsulotlarining bayoni, shuningdek, pochta xarajati sug‘urta qiluvchi tomonidan to‘lab qo‘yilgan qaytarib yuboriladigan javob talonidan iborat. Agar taklif mijozga qiziqarli bo‘lib tuyulsa, u talonni to‘ldirib, uni jo‘natuvchiga qaytarib yuboradi. Olingan ma’lumotlar asosida sug‘urta qiluvchi mazkur mijoz uchun sug‘urta qoplamasini ishlab chiqadi va shartnomani mijozga imzolash uchun jo‘natib yuboradi. Shundan so‘ng mijoz yana pochta orqali sug‘urta mukofotini kompaniya hisobiga o‘tkazadi. Yuqori samaraga erishish uchun sug‘urta qiluvchilar, shuningdek, bevosita marketingning boshqa foydalanuvchilari ham pochta reklamasining «yopirilishini» ko‘paytiradilar. Imzolangan sug‘urta shartnomalarining yuborilgan pochta jo‘natmalari soniga nisbati o‘rtacha 0,7% ni tashkil etadi. Tadqiqotlar pochta orqali reklama jo‘natmalari yuqori samaraga ega ekanligini ko‘rsatdi. Masalan, Fransiyada pochta orqali yuborilayotgan shartnomalarning 78% hatto bu reklama mazkur mijozga moslashtirilmagan va umumiy xususiyatga ega bo‘lsada, o‘qib chiqiladi. Jo‘natilgan nomalar konvertlarga joylashtirilgan bo‘lsa, ularning o‘qilishi 88% gacha o‘sishi ham mumkin. Biroq agar shartnoma 20 grammdan yengil bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 54% ga tushib ketadi. Aholining 56% pochta orqali reklama jo‘natilishi iste’molchilarni mahsulotlar va xizmatlar to‘g‘risida boxabar etish uchun foydali hamda kerakli ekanligini tan oladi1. Pochta orqali Fransiya bo‘yicha konvertlarda yuborilgan reklama jo‘natmalarining o‘rtacha «taqdiri» quyidagi chizmada keltirilgan. Telefon usuli pochta orqali muloqotdan bir muncha farq qiladi. Bu o‘rinda agentning ehtimoldagi mijoz bilan telefon orqali so‘zlashuvi muqaddima bo‘lib xizmat qiladi14. Agar taklifga dastlabki munosabat ijobiy bo‘lsa, sug‘urta qiluvchi mijozga taklifni yozma ravishda yuboradi va keyingi harakatlar «pochta» usulida davom etadi. Buyuk Britaniyada masalan, bunday usul bilan avtomobil sug‘urtasi mahsulotlarining 35% sotiladi.
• 2.3. Sug’urta mahsulotini sotish texnologiyasini klassifikatsiyalash: Sotish texnologiyasi sug‘urta mahsulotlarini sotishni amalga oshirishda ish harakat va chora-tadbirlarni tashkil qilish va ketma-ketlikda kompleks olib borishni ifodalaydi. Bu yoki boshqa texnologiyalarni ishlab chiquvchilar oldida "qanday sotish kerak?", degan savol qo‘yiladi va bu savolga javob mahsulot iste’molchiga yetib borgunga qadar bo‘ladigan harakatlar algoritmi (biror masalani yechish qoidalari) ishlab chiqiladi va belgilanadi. Nazariya va amaliyotda sotishning barcha texnologiyalari shartli ravishda to‘rt guruhga bo‘linadi: A) mahsulot bo‘yicha; B) sug‘urta shartnomasiga munosabat bo‘yicha; V) avtomatlashtirish darajasi bo‘yicha; S) sotish usullari bo‘yicha. Mahsulotga bog‘liq holda sotish texnologiyasi o‘z ichiga: 1) monosotuvlar (sug‘urta xizmatining bir turini sotish); 2) multisotuvlar (sug‘urta xizmatlarini kompleks sotish). Masalan, banklar uchun bankni kompleks sug‘urtalash polisi — Bankers Blanket Bond qarzdorlar uchun ipoteka sug‘urtasi, o‘z ichiga titul sug‘urtani oladi, ipoteka sug‘urtasi va qarzdor hayoti sug‘urtasi; 3) kross-sotuvlar (ya’ni, sotib oluvchiga asosiy mahsulotiga qo‘shimcha xizmatlar). Masalan, sug‘urtalovchilar avtomobil egasiga OSAGO polisi bilan birga mas’uliyatning kengaytirilgan limiti ixtiyoriy avtograjdanlik mas’uliyati sug‘urtasini, shuningdek, KASKO sug‘urtasi va yo‘lovchilar hayoti sug‘urtasini taklif qiladilar. Sotish texnologiyasini klassifikatsiyalash (tasniflash) Klassifikatsiya mezonlari Sotish texnologiyasi turlari 1. Mahsulot bo‘yicha a) monosotuvlar; b) multisotuvlar; v) kross-sotuvlar. 2.Sug‘urta shartnomasiga munosabat bo‘yicha a) sotishning yangi texnologiyasi; b)muddati uzaytirilgan shartnomalar texnologiyasi 3. Avtomatlashtirish darajasi bo‘yicha a)qog‘ozdagi ma’lumotnomalardan foydalangan holda qo‘l bilan; b) sotuvchi ishtirokida avtomatlashtirilgan holda; v) to‘liq avtomatlashtirilgan 4. Sotish usullari bo‘yicha a) to‘g‘ridan to‘g‘ri sotish texnologiyasi; b)vositachilar orqali (vositali)sotish texnologiyasi Sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urtalovchi yoki yangi sotish texnologiyasiga murojaat qiladi (yangi mijozlarni jalb qilish uchun reklama, agentlar, brokerlar, pochta orqali jo‘natmalar, hadyalar) yoki amaldagi sug‘urta shartnomalari muddatini uzaytirish texnologiyalaridan (buning uchun sug‘urtalovchi bor kuchini mavjud mijozlarni ushlab qolishga qaratadi, bu esa oson bo‘lmaydi, statistikaning ma’lum qilishicha, mijozlarning sug‘urta kompaniyasidan shartnoma amal qilinishining ikkinchi yilida ketib qolish holatlari juda ta’sirli) dan foydalanadi. Avtomatlashtirish darajasi bo‘yicha sotish texnologiyasi quyidagicha bo‘linadi: - qog‘ozdagi ma’lumotlardan foydalangan holda qo‘l bilan sotish (sug‘urta qildiruvchi sug‘urta uchun ariza va anketani qo‘lda to‘ldiradi, sug‘urta kompaniyasining xodimi sug‘urta shartnomasining muhim shartlarini qayd etib, unga sug‘urta polisi yozib beradi. Ushbu texnologiya juda ko‘p vaqtni oladi); - sotuvchi ishtirokida avtomatlashtirilgan sotuvlar (sotuvchi hujjatlarni kompyuter programmasida rasmiylashtiradi, bunda sug‘urta mukofotini hisoblash avtomat ravishda amalga oshiriladi, polis bosib chiqariladi va sug‘urta qildiruvchiga taqdim etiladi); - to‘liq avtomatlashtirilgan sotuvlar (sotuvchi sug‘urta qildiruvchi bilan bevosita aloqada bo‘lmaydi. Bu texnologiyani internet-magazinlar amalga oshiradi. Sug‘urta kompaniyasining saytiga kirgan mijoz arizani to‘ldiradi, kompyuter programmasi esa sug‘urta mukofotini hisoblaydi. So‘ng u naqd pulsiz elektron hamyon yoki plastik karta vositasida polisga haq to‘laydi). Sotish usullari bo‘yicha sotish texnologiyasi quyidagicha bo‘linadi: 15 Agar biz sotishning to‘g‘ridan to‘g‘ri usullari haqida gapiradigan bo‘lsak, u holda sug‘urtalovchilar quyidagi texnologiyalarga murojaat qiladilar: 1) shaxsiy sotish (ofisda va ofisdan tashqari); 2) muhim mijozlarni boshqarish; 3) to‘g‘ridan to‘g‘ri pochta va elektron jo‘natmalari; 4) telemarketing va faks-marketing; 5) internet-marketing. Vositali sotishlarda quyidagi texnologiyalardan foydalaniladi: 1) tarmoq ichida vositali sotish; 2) ish joylarida polislarni sotish; 3) bank sug‘urtasi; 4) agent sotuvi; 5) broker sotuvi. Nazorat uchun savollar: 1. Sug‘urta mahsulotini sotish tizimi, deganda nimani tushunasiz.
• 3.1 Sug’urta polisini jismoniy va yuridik shaxslarga sotish tartibi: Sug‘urta polisi - ideal ko‘rinishga ega bo‘lib, soxtalashtirib bo‘lmaydigan yorliqlarga ega bo‘lishi kerak. Sug‘urta polisida barcha ma’lumotlar qamrab olingan bo‘ladi, shu bilan bir qatorda sug‘urta polisida sug‘urtalanuvchining faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan ma’lumotlar, sug‘urta polisi taqdim qilingan sanasi, tugash muddati va boshqalar aks ettirilgan bo‘lishi mumkin. Fuqarolarga tegishli mulklarni sug‘urta qilish bo‘yicha shartnoma tuzish ularga o‘rnatilgan shakldagi sug‘urta polisini berish orqali rasmiylashtiriladi. Bu yerda mulklarning turi (uy mulki, uy-joy, hayvonlar, transport vositasi (kasko), avtomobilning o‘zini, haydovchisini va yukni birgalikda sug‘urta qilish (avto kombi) e’tiborga olinadi. Sug‘urta polisi nusxa oluvchi qog‘oz asosida aniq va ko‘zda tutilgan barcha ma’lumotlarni ko‘rsatgan holda to‘ldiriladi. Moboda, polisda qaysidir grafa to‘ldirilmasdan qolsa, u holda o‘sha joyga chiziqcha qo‘yiladi. Polisni rasmiylashtirish chog‘ida unga tuzatishlar kiritish, sug‘urta qildiruvchining ismi va familiyasini qisqartirilgan holda yozishga yo‘l qo‘yilmaydi. Agar sug‘urta polisini yozishda xatoliklarga yo‘l qo‘yilsa, u holda unga “buzilgan” degan yozuv yoziladi va uning o‘rniga yangi blanka to‘ldiriladi hamda buzilgan polis sug‘urta agentining hisobotiga tikiladi va sug‘urtalovchiga topshiriladi. Sug‘urta qildiruvchining sug‘urtalangan transport vositasi o‘rniga boshqa transport vositasini olgan taqdirda sug‘urta shartnomasi qaytadan tuziladigan bo‘lsa, bunday holatda sug‘urta qildiruvchiga o‘rnatilgan tartibda to‘ldirilgan yangi sug‘urta polisi beriladi. Eski sug‘urta polisini sug‘urta qildiruvchi sug‘urta agentiga qaytarishi shart. Sug‘urta agenti o‘z navbatida sug‘urta qildiruvchi qaytarib bergan sug‘urta polisini va yangidan rasmiylashtirigan sug‘urta polisining nusxasini sug‘urtalovchiga topshiradi. Bunday holatlarda yangidan berilgan sug‘urta polislarida oldingi polisning raqami, uni amal qilish muddati hamda sug‘urta qilinmaganligini bildiradi. Sug‘urta qilingan transport vositasining turi va markasi ko‘rsatilgan holda “Qayta rasmiylashtirilgan” deb belgi qo‘yiladi. Sug‘urta shartnomasi amalda bo‘lgan davrda sug‘urta qildiruvchi sug‘urta polisini yo‘qotib qo‘ysa, uning yozma arizasiga asosan unga sug‘urta polisining dublikati beriladi. Dublikat sug‘urtalovchida saqlanayotgan sug‘urta agentining hisobotidagi yo‘qotilgan sug‘urta polisi nusxasi asosida rasmiylashtiriladi. Dublikatga quyidagi yozuv yozib qo‘yiladi: “________________ seriyali___________ raqamli yo‘qotilgan sug‘urta polisi o‘rniga berildi”. Sug‘urta polisi sug‘urta qildiruvchiga, agar u sug‘urta mukofotini naqd pul bilan to‘lasa, sug‘urta shartnomasi tuzilishi bilanoq beriladi. Agar sug‘urta mukofoti naqd pulsiz shaklda to‘lanadigan bo‘lsa, sug‘urta polisi sug‘urta mukofoti sug‘urtalovchining hisob raqamiga kelib tushgandan so‘ng 3 kundan kechiktirmasdan sug‘urta qildiruvchiga beriladi. Fuqaroning xohishaga ko‘ra mulkiy sug‘urta shartnomasi, sug‘urta mukofotini nafaqat naqd pul to‘lash, balki naqd pulsiz shaklda, ya’ni sug‘urta qildiruvchining ish joyi buxgalteriya orqali yoxud hisob raqamidan pul o‘tkazish yo‘li bilan tuzilishi mumkin. Bunday sug‘urta shartnomasini tuzish quyidagi tartibda amalga oshiriladi. Sug‘urta qildiruvchi fuqaro belgilangan shakldagi blankada o‘zi mehnat qilayotgan korxona yoki tashkilot buxgalteriyasiga uning nomiga hisoblangan ish haqidan sug‘urta mukofoti to‘lashni ko‘rsatgan holda yozma topshiriqnoma beradi. Topshiriqnomada fuqaroga tegishli mulkning turi, sug‘urta to‘lovi miqdori va sug‘urta qildiruvchining qaysi oydagi oylik haqidan sug‘urta mukofoti to‘lash uchun pulni ushlab qolish lozimligi aniq bayon etiladi. Sug‘urta qildiruvchining topshirig‘iga muvofiq u ishlayotgan tashkilot buxgalteriyasi uning oyilik haqidan sug‘urta mukofotini ushlab qolishi va bu mablag‘ni sug‘urtalovchining hisob raqamiga o‘tkazishga majbur. Agar qandaydir sababga ko‘ra sug‘urta qildiruvchi o‘z mulkini sug‘urta qilish bo‘yicha shartnomani tuzish to‘g‘risidagi qarorini o‘zgartirsa, sug‘urta
• 3.2 Jismoniy va yuridik shaxslar bilan sug’urta shartnomalari tuzish va uni rasmiylashtirish tartibi: Jismoniy shaxslarga tegishli uy mulki, inshootlar va transport vositalarini sug‘urta qilish bo‘yicha asosiy shartnoma amalda bo‘lgan davrda sug‘urta qildiruvchining taklifiga asosan sug‘urta summasi miqdorini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha kelishuvga erishilishi mumkin. Bunday holatda ham asosiy shartnomada, ham qo‘shimcha kelishuvda ko‘rsatilgan uy mulklari, inshootlar va transport vositasining umumiy sug‘urta summasi ularning amaldagi narxlardan kelib chiqqan holdagi (eskirish summasi hisobga olingan holda) qiymatidan oshib ketishi mumkin emas. Inshootlarni sug‘urta qilish bo‘yicha amalda bo‘lgan sug‘urta shartnomasiga qo‘shimcha kelishuv yana shunday holatlarda tuzilishi mumkinki, mazkur inshootga yetkazilgan zarar qoplangandan so‘ng sug‘urta qildiruvchi inshootni ta’mirdan chiqarib, sug‘urta summasini oshirishga xohish bildirilganda. Qo‘shimcha kelishuv faqat asosiy shartnomaning amal qilish muddatiga qadar tuzilishi mumkin. Masalan, asosiy shartnomaning amal qilish muddati 10-dekabrda tugaydi. Demak, mazkur asosiy shartnomaga qo‘shimcha kelishuv 10-dekabrgacha bo‘lgan muddatga tuzilishi mumkin. Qo‘shimcha kelishuv bo‘yicha sug‘urta mukofoti, qoidaga ko‘ra, sug‘urta mukofoti yillik summasidan kelib chiqqan holda quyidagi miqdorlarda to‘lanadi: Uy mulkini sug‘urta qilishda sug‘urta mukofotlari yillik sug‘urta mukofotlari summasining quyidagi miqdorlarida to‘lanadi: 1 oyga - 15foizi; 2 oyga – 30 foizi; 3 oyga – 40 foizi; 4 oyga – 50 foizi; 5 oyga – 60 foizi; 6 oyga – 70 foizi; 7 oyga – 75 foizi; 8 oyga – 80 foizi; 9 oyga – 85 foizi; 10 oyga – 90 foizi; 11 oyga – 95 foizi. Inshootlar va transport vositalarini sug‘urta qilishda (kasko) sug‘urta mukofotlari yillik sug‘urta mukofotlari summasining quyidagi miqdorlarida to‘lanadi: 1 oyga – 20 foizi; 2 oyga – 40 foizi; 3 oyga – 45 foizi; 4 oyga – 50 foizi; 5 oyga – 60 foizi; 6 oyga – 70 foizi; 7 oyga – 75 foizi; 8 oyga – 80 foizi; 9 oyga – 85 foizi; 10 oyga – 90 foizi; 11 oyga – 95 foizi. Bunda shuni e’tiborga olish lozimki, to‘liq bo‘lmagan oy uchun to‘langan sug‘urta mukofoti to‘liq oy uchun to‘langan deb hisoblanadi. Misol: asosiy shartnomaga qo‘shimcha kelishuvning amal qilish muddati 2015-yil 18-yanvardan 2015-yilning 23-sentyabrigacha belgilangan, ya’ni asosiy shartnomaning amal qilish muddatigacha. Bu erda sug‘urta mukofoti 9 oy uchun to‘liq to‘lanadi, 8 oy uchun – to‘liq (18 yanvardan 17-sentyabrgacha), to‘liq bo‘lmagan 1 oy uchun (18-sentyabrdan 23-sentyabrgacha) ham to‘liq oy uchun to‘langan, deb hisoblanadi. Sug‘urta qildiruvchi sug‘urta shartnomasi muddati tugagunga qadar uni yangi muddatga tuzishi mumkin. Sug‘urta mukofotining qaysi kuni va qachon to‘langanidan qati’y nazar, avval amalda bo‘lgan shartnoma tugashi bilan yangi muddatga tuzilgan sug‘urta shartnomasi kuchga kiradi. Misol uchun, sug‘urta shartnomasining muddati 18-oktabrda tugaydi, sug‘urta qildiruvchi 25-sentabrda sug‘urta shartnomasini yangi muddatga tuzadi. Bunday holatda yangi muddatga tuzilgan sug‘urta shartnomasi 26-sentabrdan emas, balki avvalgi sug‘urta shartnomasining amal qilish muddati tugashi bilanoq, ya’ni 19 oktabrdan kuchga kiradi. Sug‘urta shartnomasi tuzilishidan oldin sug‘urta agenti bajarishi zarur bo‘lgan holatlar. Fuqarolarga tegishli mulklarning noto‘g‘ri tuzilishini oldini olish maqsadida agent sug‘urta polisini rasmiylashtirishdan avval quyidagilarga o‘z e’tiborini qaratishi lozim: - sug‘urtaga qabul qilinayotgan mulklarni haqiqatan ham shartnoma tuzayotgan shaxsga tegishli ekanligini tekshirish (mulklar fuqaroning shaxsiy mulki bo‘lishi kerak, transport vositalarini sug‘urta qilishda, bundan tashqari, mazkur transport vositasi boshqa shaxslarga notarial tasdiqlangan ishonchnoma asosida berilganmi yoki yo‘qligi ham tekshiriladi); - fuqaroning mulki joylashgan joy rasmiylar tomonidan suv toshqini yoki boshqa tabiiy ofatlar tahdid solishi mumkin bo‘lgan hudud, deb e’lon qilinganmi yoki yo‘qligini aniqlashtirish zarur; - fuqarolar inshootini ixtiyoriy sug‘urta qilishda sug‘urta aniq sug‘urta summasini chiqarish uchun inshootlarning bahosini aniqlashtirishi kerak; - fuqaroga tegishli hayvonlarni sug‘urta qilishda xo‘jalikda mavjud bo‘lgan bir xil turdagi barcha hayvonlar soni va ularning yoshiga qarab guruhlarini aniqlash talab etiladi; - uy mulki va inshootlarni, ayniqsa, dala hovlilarni sug‘urta qilishda shuni aniqlashtirish lozimki, ular sug‘urta qildiruvchi yoki u tayinlangan shaxs tomonidan muntazam nazorat qilib borilishi, qo‘riqlash signalizatsiyasi mavjudligiga e’tiborni qaratishi zarur. Agar bunday nazorat mavjud bo‘lmasa, sug‘urta shartnomasi tuzish tavsiya etilmaydi; - sug‘urtaga mulklarni qabul qilish jarayonida sug‘urta qildiruvchi ishtirokida albatta, ularni ko‘zdan kechirish kerak. Fuqaroga tegishli transport vositasini sug‘urtaga qabul qilishda esa mazkur transport vositasiga egalik qilish huquqini beruvchi tegishli hujjatlar va texnik pasportni ko‘rish hamda maxsus jadvalga (agar jadval sug‘urtalovchi tomonidan ishlab chiqilgan va bu jadval bilan agent ta’minlangan bo‘lsa) muvofiq transport vositasining eskirish summasiga muvofiq sug‘urta mukofoti summasidan chegirmalarni ayiradi. Uy hayvonlarini sug‘urta qilishda sug‘urtaga qabul qilinayotgan hayvonlarning sog‘ligi talab darajasidami yoki yo‘qmi va mazkur hudud uchun karantin e’lon qilinmaganmi kabi masalalarga agent o‘z e’tiborini qaratishi kerak (agar hayvonlar kasallikga chalingan bo‘lsa, tug‘ish holatida yoki tuqqandan keyin kuzatuvda bo‘lgan bo‘lsa, shuningdek, so‘ngi tibbiy tekshiruv jarayonida hayvonlarda brutsellez yoxud tuberkulez kasalliklariga chalinganlik alomatlari paydo bo‘lgan bo‘lsa, bunday hayvonlar sug‘urtaga qabul qilinmaydi); - sug‘urtaga qabul qilinayotgan mulklar joylashgan joy, uy haqiqatan sug‘urta qildiruvchining doimiy yashash joyimi yoki yo‘qligini ham nazardan chetda qoldirmaslik talab etiladi.
• 3.3 Shaxsiy sug’urta turlari bo’yicha sug’urta polislarini sotish texnologiyasi: Hayotni sug‘urta qilish bo‘yicha polislar sug‘urta agentlari tomonidan sug‘urta qildiruvchilarning arizasiga asosan yoziladi va sug‘urtalovchi rahbari yoki vakolatli shaxs ularni imzolaydi. Sug‘urta agentlari polislarni imzolash huquqiga ega emaslar. Agentlar sug‘urta polisini faqatgina o‘zlari uchun ajratilgan grafasidagi “Sug‘urta agenti (f.i.sh., imzo)_________________”.degan joyga imzo qo‘yishlari mumkin. Sug‘urta polisidagi barcha rekvizitlar sug‘urta qilish to‘g‘risidagi arizada keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib to‘ldiriladi. Sug‘urta polisiga tuzatishlar kiritishga yo‘l qo‘yilmaydi. Sug‘urta polisini yozishda xatoliklarga yo‘l qo‘yilsa, bunday holatda mazkur sug‘urta polisiga buzilgan, degan yozuv yoziladi va u yangisi bilan almashtiriladi. Hayotni sug‘urta qilish bo‘yicha berilgan arizada sug‘urtaning boshlanish muddati sug‘urta qildiruvchi tomonidan sug‘urta mukofotini to‘lash majburiyati olingan oy yoki sug‘urta mukofoti naqd pul shaklida to‘langan oyning 1-sanasi hisoblanadi. Shartnomaning tugash muddati esa shartnoma amalda bo‘lgan oxirgi yilga tegishli oyning so‘ngi sanasi hisoblanadi. Misol. 2015-yil 15 iyunda sug‘urta qildiruvchi 5 yil muddatga hayotning aralash sug‘urtasi bo‘yicha ariza berdi va sug‘urta mukofotining dastlabki qismini shu oyda to‘ladi. Bunday holatda sug‘urta shartnomasining amal qilish muddati 2015-yil 1-iyun, tugash muddati esa 2014-yil 31-may deb hisoblanadi. Agar sug‘urta qilish to‘g‘risidagi ariza sug‘urta qildiruvchi ishlayotgan tashkilotda sug‘urta mukofotlarini ushlab qolish bo‘yicha ro‘yxat berilgan kundan keyin taqdim etilgan bo‘lsa va unda sug‘urta qildiruvchi sug‘urta mukofoti yoki uning qismini naqd pulsiz shaklda amalga oshirish majburiyatini olgan bo‘lsa, sug‘urta qilish to‘g‘risidagi arizada sug‘urta mukofotining dastlabki qismi ariza berilgan oydan ushlab qolinadi, deb ko‘rsatmaslik zarur. Bunday holatda sug‘urta muddati keyingi oyning birinchi sanasidan boshlanadi. Misol. 2015-yil 20-mayda berilgan arizada sug‘urta qildiruvchi sug‘urta mukofotlarini naqd pulsiz shaklda to‘lashini bayon etgan. Ushbu sug‘urta qildiruvchi ishlayotgan tashkilotda sug‘urta mukofotlarini ushlab qolish to‘g‘risidagi ro‘yxatni sug‘urta agenti tomonidan taqdim qilish muddati 2015-yil 8-may sanasi belgilangan. Tabiiyki, bu sana sug‘urta mukofotlarini ushlab qolish to‘g‘risidagi agent tashkilotga taqdim etgan ro‘yxat berilgan kundan o‘tib ketgan. Shu tufayli, 2015-yil 20-mayda berilgan ariza bo‘yicha sug‘urta muddati 2015-yil 1-iyundan boshlanadi. Arizaning “dastlabki mukofotni 20__ - __________ da to‘lash majburiyatini olaman” degan qismida “iyun” oyi ko‘rsatilishi zarur. Sug‘urta qildiruvchi sug‘urta mukofotlarini sug‘urta shartnomasining butun amal qilishi davomida qisman yoki bir marotaba to‘liq to‘lashi mumkin. Hayotni sug‘urta qilishda oylik sug‘urta mukofotlari tegishli sug‘urta qilish qoidasiga ilova qilingan jadvalga muvofiq aniqlanadi. Bu summa sug‘urta qilish to‘g‘risidagi arizada yalpi sug‘urta summasiga nisbatan sumda ko‘rsatiladi. Sug‘urta qildiruvchi
• 4.1 Sug’urta mahsulotini sotishda vositachilar tasnifi: Sug‘urta mahsulotlarini sotishda sotuvchi va xaridorlar o‘rtasida sug‘urta agentlari va sug‘urta brokerlari sug‘urta vositachilari bo‘lib xizmat qiladilar. Ular garchi qiziqishlari har xil bo‘lsa ham bor kuchlarini sug‘urta shartnomasi tuzishga yo‘naltiradilar. Hozirgi kunda vositachilar orqali polislar xarid qilish ko‘pchilik mamlakatlarda va aksariyat odamlar uchun eng umumiy tendensiya hisoblanadi.Sug‘urta vositachisining, boshqa sohalardagi, aytaylik, savdo sohasidagi vositachilardan farqi shundan iboratki, u hech qanday zaxira qilinmaydi va keyinchalik sotish uchun oldindan zaxira jamlab qo‘ymaydi. Zamonaviy sug‘urta bozori ko‘p sonli sug‘urtalovchilar va operatsiyalar hajmining ko‘pligi, sug‘urta faoliyatidagi mavjud yo‘nalishlarning rivojlanishi va yangi yo‘nalishlarning vujudga kelishi, raqobatning kuchayishi va milliy bozorga xorijiy sug‘urtalovchilarning kelishi bilan xarakterlanadi. Bunday sharoitlarda sug‘urtalovchilarning sug‘urta mahsulotlarining sotuvini ta’minlashda sug‘urta vositachilarining ahamiyati katta. Sug‘urta bozori infrastrukturasini shakllantirish va sug‘urta xizmatlarini taraqqiy ettirishda ularga alohida xizmat yuklatiladi. Garchi sug‘urta vositachilari sug‘urta shartnomasining ishtirokchilari bo‘lmasalar ham sug‘urtalovchidan sug‘urta qiluvchiga ko‘rsatiladigan sug‘urta xizmatlari: sug‘urta shartnomasining ijroga muvofiqligi, shartnoma tuzilish bosqichlarida sug‘urta qildiruvchiga maslahat ko‘magi berish, sug‘urta shartnomasining bajarilishi, modifikatsiyasi (shaklining va turining o‘zgartirilishi) va shartnomaning tugatilishi hamda qaytadan sug‘urta shartnomasi tuzishda ishtirok etish ularning vazifasiga kiradi. Modomiki, sug‘urta bozori turli sug‘urta kompaniyalari, ularning sug‘urta mahsulotlari va shartlarining son-sanoqsizligi bilan ifodalanar ekan, sug‘urta vositachilari sug‘urta qildiruvchiga unga mos sug‘urta mahsulotini tanlashda yordam beradi. Vositachi mijozga mavjud xizmatlar to‘g‘risida ma’lumot beradi, tavsiya qiladi va maslahat beradi, sug‘urtalashning kutilayotgan variantlari bilan sug‘urta qildiruvchini ta’minlaydi. Sug‘urtalash va qayta sug‘urtalashda sug‘urta agentlari, sug‘urta brokerlarining faoliyati sug‘urtalovchi va sug‘urta qildiruvchining qiziqishlari asosida amalga oshiriladi va ularga sug‘urta qildiruvchiga sug‘urtalovchi (qayta sug‘urtalovchi) xizmatlarini tanlashda, sug‘urta (qayta sug‘urtalash) shartlari, sug‘urta (qayta sug‘urtalash) shartnomasini rasmiylashtirish, tuzish va qaytadan tuzilgan sug‘urta shartnomasi hamrohligida unga kiritiladigan o‘zgarishlar, sug‘urta to‘lovini talab qilish tartibi va hujjatlarni rasmiylashtirish, sug‘urtalovchi (qayta sug‘urtalovchi) bilan o‘zaro ta’siri, maslahat faoliyatini amalga oshiradi Bunda agent va brokerlar ularga yuklatilgan majburiyatlarning bajarilishi yoki bajarilmasligi, shuningdek, sug‘urtalovchining tijorat sirini oshkor qilmaslikka, sug‘urta qildiruvchilarning shaxsiy ma’lumotlari haqida, ma’lumot va hujjatlarning to‘g‘riligi, xolisligi, mukammalligi va o‘z vaqtida taqdim etilishi, ularga berilgan vakolatlarning bajarilishiga mas’uldirlar. Sug‘urta brokeri bilan xizmat ko‘rsatish shartnomasi tuzilayotganda sug‘urtalovchi broker tomonidan ko‘rsatiladigan xizmat turlari, uning huquqi, majburiyatlari, shartnomaning bajarilish tartibi, uning amal qilish muddati, broker tomonidan olingan sug‘urta (qayta sug‘urtalash) shartnomasi uchun sug‘urtalovchilarga o‘tkaziladigan pul mablag‘larining muddati va tartibini kiritgan holda hisob-kitob qilish tartibi, xizmat narxlari (sug‘urta brokerining mukofot miqdori)ni belgilaydi. Bunda sug‘urta brokerining majburiy sug‘urta bo‘yicha komission haqi sug‘urta mukofotining 10%dan oshmasligi kerak. Bundan tashqari broker bir shartnoma bo‘yicha ko‘rsatilgan xizmat uchun ham sug‘urtalovchidan, ham sug‘urta qildiruvchidan mukofot olishga haqli emas. Broker sug‘urtalovchini kimning manfaatlari asosida harakat qilayotganidan xabardor qilishga majbur. Vositachilarning asosiy turlarini ko‘rib chiqamiz. Sug‘urtadagi vositachilarni ikkita asosiy toifaga bo‘lish mumkin: - ixtisoslashgan sug‘urta vositachilari, sug‘urta operatsiyalari ularning asosiy faoliyat turi hisoblanadi (agentlar va brokerlar); — sug‘urta bilan bog‘liq bo‘lmagan turli sohada faoliyat yurituvchi kompaniyalar ular mahsulotlar va xizmatlarni realizatsiya qilishda sug‘urtani qo‘shimcha, hamroh bo‘ladigan xizmat turi sifatida taklif qiladilar. Sug‘urta vositachilari klassifikatsiyasi Ixtisoslashgan vositachilar Ixtisoslashmagan vositachilar Sug‘urta agentlari Agentlar – jismoniy shaxslar Avtosalonlar, turistik agentliklar, sport tashkilotlari, sanoat, dam olish va o‘yin-kulgi sohasida ishlovchilar, banklar, aloqa salonlari, ko‘chmas mulk sohasidagi korxonalar Pochta bo‘limlari, avtosalonlar, supermarketlar, notarial idoralar, meditsina tashkilotlari, yuk tashuvchi kompaniyalar, lizing kompaniyalari va boshqalar Agentlar – yuridik shaxslar, chakanaga ixtisoslashgan Sug‘urta brokerlari Brokerlar, korporativ sug‘urtaga ixtisoslashgan Brokerlar, xoldingga kiruvchi Sug‘urta kompaniyasining passiv sotish holatida sug‘urta qildiruvchi sug‘urtalovchining ofisi yoki savdo shahobchasida sug‘urta polisini to‘g‘ridan
• 5.2 Sug’urta mahsulotlarini sotishda reklama asosiy vosita sifatida: Hozirgi paytda reklama tadbirlari va reklama axborotini uzatish vositalari sifatida gazeta, jurnal, radio, televidenye, tashqi va tranzit (transport) reklamasi, ko‘rgazmalar, to‘g‘ridan to‘g‘ri jo‘natmalar, internetdan foydalaniladi. Sanab o‘tilgan reklama axborot uzatish vositalari va reklama tadbirlari va aksiyalari u yoki bu jamoatchilik guruhlariga nisbatan muayyan tavsifnomalar va imkoniyatlarga ega. Sug‘urta vakillarining qamrab olish hududi, sug‘urta polislari amal qilish hududi (sug‘urta qoplami hududi), sug‘urta qildiruvchilarning sug‘urta qiluvchi faoliyat hududiga va turli reklama vositalarining tarqalish (amal qilish) hududiga nisbatan turar joyi reklama axboroti uzatish vositalarini tanlashni belgilab beradigan muhim omil hisoblanadi. Reklama axboroti uzatish vositalarini tanlashda reklama murojaati xarakterini ham hisobga olish zarrur (shaxsiy, uy vaziyatida, manfaatdor shaxsga, maxfiy, umumiy yoki xususiy xarakterli sug‘urta turlarini yoki sug‘urta kompaniyasi va uning xizmatlarini reklama qiladigan). O‘z navbatida, reklama murojaati xarakteri sug‘urta qiluvchi aynan qaysi obrazni yaratishga intilishiga, qaysi xususiyatlar va jihatlarni ajratib ko‘rsatishni istashi bilan bog‘liq, chunonchi: - sug‘urta xizmatlari sifati, ishonchlilik, barqarorlik, majburiylik, to‘lovlar realligi; - rivojlangan qo‘shimcha servis, xizmat ko‘rsatish darajasi yuqori, eksklyuziv xizmat ko‘rsatish; - o‘sish, olg‘a harakat, texnologik yetakchilik. Reklama axboroti uzatishning asosiy vositalarini ko‘rib chiqamiz. Ommaviy axborot vositalarida reklama. Ommaviy axborot vositalarida reklama kampaniyasi o‘tkazishga tayyorgarlikning albatta bo‘lishi shart bo‘lgan bosqichi ularni reklama qilinayotgan sug‘urta xizmatlari xarakteri yoki xususiyatlarini hisobga olgan holda oldindan tanlab olish hisoblanadi. Haqiqatdan ham transport yoki sanoatning ma’lum bir turlari uchun reklama kampaniyasini ixtisoslashgan ommaviy axborot vositalarida o‘tkazish maqsadga muvofiq. Ommaviy axborot vositalarida reklama kampaniyasini rejalashtirishda o‘tish davri xususiyatlarini hisobga olish zarur: - odamlarning o‘zgaruvchan pisixologiyasi va turmush tarzi, yuzaga kelgan hayotiy uslublari va an’analariga ega bo‘lgan guruhlar yo‘qligi; - nodavlat firmalarining ko‘pchiligi noaniq yoki dinamik sur’atlarda o‘zgaradigan strategiyasi; - jadal sur’atlar bilan rivojlanayotgan ommaviy axborot vositalari bozori; - boshqa barcha bozorlarda tez va kutilmaganda o‘zgaradigan vaziyat. Ilgari sug‘urta kompaniyasi tomonidan qaysi reklama vositalari foydalanilganini hisobga olish, ularning samaradorligini tahlil qilish va raqobatchilar tajribasini diqqat bilan o‘rganish zarur. Reklama xabarini tarqatish kanalini tanlashda ommaviy axborot vositalaridan har birining kuchli va kuchsiz tomonlarini aniq tasavvur qila olish kerak. Buning uchun asosiy tavsifnomalarni baholash zarur: - nashrning (dasturning) tiraji (qamrovi). Umumiy tiraj, tiraj sonining obuna bo‘yicha, chakana savdo tarmog‘ida, boshqa tarqatish kanallari bo‘yicha taqsimlanishi. Tiraj sizning taklifingiz bilan tanishish mumkin bo‘lgan o‘quvchilar (tomoshabinlar, tinglovchilar) soni haqida tasavvur beradi; - taqsimot mintaqalari (shahar tumani yoki kichik tuman, shahar, bir nechta shahar, tuman, viloyat, butun respublika); - butun aholi bo‘yicha reyting – ushbu nashr (dastur) muloqot doirasi sonining butun aholi soniga nisbatini ko‘rsatadigan ko‘rsatkich; - maqsadli guruh bo‘yicha reyting – ushbu nashr (dastur) muloqot doirasi sonining maqsadli guruh soniga nisbatini ko‘rsatadigan ko‘rsatkich. Bu turdagi muayyan maqsadli muloqot doirasiga mo‘ljallangan mediareja tuzish kerak bo‘lgan payt doimo foydalaniladi; - obunachilar «xarakteri»ni asoslab beradigan nashr xarakteri. Shu sababli hali chop etishdan oldin potensial sug‘urta qildiruvchilar toifasini – ularning kim ekanligi, qaysi ijtimoiy qatlam yoki guruhga mansubligini aniqlab olish zarur; - axborot kanali (bosma nashr, sun’iy yo‘ldosh TV-kanali va h.k.) qiymati. Nashr qanchalik qimmat bo‘lsa, uning muloqot doirasi daromad darajasi shunchalik baland bo‘ladi; - reklama qiymati. Ko‘pincha bir qarashda bir xil bo‘lgan ikki nashr orasida reklamani joylashtirish arzonroq bo‘lgan nashr tanlab olinadi. Bu doim ham to‘g‘ri emas. Axborot uzatish sifati (masalan, reklama uchun tematik rubrikalar mavjudligi), reklama sifati va umumiy rasmiylashtirilishi, uning o‘quvchilar uchun qulayligi ham tahlil qilinishi zarur. Reklama agentliklari bilan ishlashda tejamkorlikka erishish mumkin, chunki ular katta hajmda chegirma taqdim etishi mumkin (garchi istisnolar ham bo‘ladi); - nashr formati, u o‘z navbatida, reklama e’loni o‘lchamlarini belgilab beradi; - reklamani chop etish muddatlari; - ulgurji buyurtma uchun chegirma, shoshilinchlik uchun, muayyan joy uchun, ranglilik uchun ustama.
• 5.3 Sug’urtalovchilar faoliyatida reklamani rejalashtirish usullari: Reklamani joylashtirishni rejalashtirishda ommaviy axborot vositalari samaradorligini baholash lozim. Sug‘urta kompaniyasi bu ishni quyidagi uslubiyatlardan foydalangan holda bajarishi mumkin: - narx orqali: pul, tiraj eng an’anaviy baholash usullaridan biri (polosa uchun reklama tarifi nashr tirajiga bo‘linadi va 1000 ga ko‘paytiriladi); analogiya usuli (eng yaxshisi – raqobatchilar reklamasi bo‘yicha; - reklama qiymati, soni, reklamani joylashtirish joyi). Biroq bunda shuni aniq tushunish kerakki, ko‘plab nashrlar uchun kirish va chiqish ma’lumotlarida ma’lum qilingan tiraj chop etilgan tirajdan, chop etilgan tiraj esa – haqiqatda tarqatilgan tirajdan farq qiladi. Xorijda bo‘rttirilgan tirajlar “sovun pufaklari”ga qarshi kurashning amaliy natija beradigan shakllari ishlab chiqilgan. Reklama beruvchilarda o‘z nufuzi haqida qayg‘uradigan nashrlar tomonidan amalga oshiriladigan ko‘ngilli audit jarayoni eng samarali usullardan biri hisoblanadi. Maxsus auditorlar yoki auditorlik firmalari tekshiruv natijalariga ko‘ra amaldagi tirajning ma’lum qilingan raqamlarga muvofiqlik haqida xulosa beradi. Bunday xulosa ancha qimmatga tushadi, tekshiruvlar o‘tkazish maxsus malaka (demak, litsenziya ham) talab qiladi, shunday ekan bizning
• 5.4 Sug’urta mahsulotini internet orqali sotishdagi qulayliklar: Internet sug‘urta mahsulotlarini sotishning yangi kanali hisoblanadi. Internetdan foydalanib sug‘urta qiluvchilar an’anaviy sotuv kanali tashkil qilish borasida uzoq muddatli va qimmatbaho jarayonni aylanib o‘tgan holda bozorga kirib borishi mumkin. Bu bozorga kirishning internet hisobiga yengillashuvi butun dunyo sug‘urta bozorlarida raqobatning kuchayishiga olib kelishi lozim. Kuchli raqobat sug‘urta qiluvchilarni narxlarni pasaytirishga majbur qiladi, bu esa iste’molchilarga ijobiy ta’sir etadi. Elektron tijorat sug‘urta qiluvchilarga xarajatlarni pasaytirish va sug‘urta bozori «shaffof»ligini oshirishga imkon beradi. Sug‘urta turlariga keladigan bo‘lsak hayot va salomatlik, uy-joy, dala hovli, avtomobil, moddiy boyliklar (sun’iy yo‘ldoshlardan tortib san’at asarlarigacha), deyarli barcha xizmat turlari (qurilish-montaj ishlaridan tortib sport bilan shug‘ullanishgacha) va har xil majburiyat turlari (fuqarolik majburiyatidan professional majburiyatgacha) sug‘urta qilinadi.35 Yevropada, AQSH va Rossiyada umumiy sug‘urta turlariga kiradigan avtosug‘urtaga internetda talab eng katta. Umumiy sug‘urta bilan taqqoslaganda hayotni sug‘urta qildirish bilan ikki baravar kamroq qiziqadi. Shartnomani faqat bir necha marta uzaytirish evaziga foyda olish mumkin bo‘lgan ushbu biznesda sug‘urta qildiruvchilar moyilligi juda katta ahamiyatga ega. Ta’kidlash joizki, agent orqali sug‘urta qildirgan mijozlar odatda polisni xuddi shu agent orqali uzaytiradi, virtual mijozlar esa sug‘urta qiluvchilarni tez-tez o‘zgartirib turishga moyil bo‘ladi. Mukammal virtual sug‘urta ofisi mijozga kompaniyaning umumiy va moliyaviy holati haqida to‘liq axborot taqdim etish; mijozga kompaniya xizmatlari haqida axborot taqdim etish va u bilan tanishib chiqish uchun imkon berish; sug‘urta mukofoti hajmini hisoblab chiqish va sug‘urtaning har bir turi uchun va muayyan ko‘rsatkichlarga qarab to‘lov shartlarini belgilab berish; sug‘urta qilish uchun ariza shakllarini to‘ldirish; bevosita internet orqali sug‘urta polisini buyurtma qilish va to‘lovni amalga oshirish; vaqti-vaqti bilan amalga oshiriladigan to‘lovlarni (sug‘urta mukofotini bo‘lib-bo‘lib to‘lashda) bevosita internet orqali to‘lash; sug‘urta qiluvchining elektron raqamli imzosi bilan tasdiqlangan polisni mijozga uzatish bevosita internet tarmog‘i orqali amalga oshiriladi; shartnomaning amal qilish davri mobaynida sug‘urta qiluvchi va sug‘urta qildiruvchi o‘rtasida axborot almashinish imkoniyati (mijozning sug‘urta kompaniyasidan turli hisobotlar, jumladan, to‘lovlar va tushumlar, shartnomalar holati va ularning o‘zgarish tarixi haqida hisobotlar olishi); sug‘urta hodisasi ro‘y berganda tomonlar o‘rtasida axborot ayirboshlash; sug‘urta hodisasi ro‘y berganda internet tarmog‘i vositasida sug‘urta qildiruvchiga sug‘urta mukofoti to‘lash; sug‘urta qiluvchining mijozga boshqa turdagi xizmatlar va axborot taqdim etishi: konsalting, sug‘urta atamalari lug‘ati. Internet sug‘urtasida muhim pozitsiyalar sug‘urta xizmatini ko‘rsatish holatini onlayn ko‘rib chiqish imkoniyati; onlayn-sug‘urtada xarajatlar pastligi yoki maqbul stavkalar o’rnatilganligi; onlayn-xizmatlar taqdim etuvchi kompaniyalarni tanlash imkoniyati kengroqligi; xavfsizlikning ortishi; o‘zining moliyaviy vaziyatini onlayn o‘zgartirish imkoniyati borligi; sug‘urtaning moslashuvchanroq turlari; onlayn-sug‘urta jarayonlarining yengillashuvi; mintaqadagi barcha sug‘urta qiluvchilarning xizmatlarini taqqoslash imkoniyati; o‘z qo‘li bilan imzo qo‘ymagan holda bitim tuzish imkoniyati yaratilganligi.
• 5.5. Sug’urta mahsulotlarini bank muassasalari orqali sotish: Bank biznesida risklilik darajasi yuqori bo‘lgan faoliyat turlaridagi kabi, risklarni boshqarish bo‘yicha to‘g‘ri siyosatni ishlab chiqish muhim hisoblanadi. Risklarni boshqarish tizimi o‘z imkoniyatlaridan kelib chiquvchi yoki risklarni boshqa subyektlarga o‘tkazishga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. CHunki bank o‘zi samarali ta’sir ko‘rsata olmaydigan va o‘z-o‘zini sug‘urtalash uchun katta resurslarni jalb qilish talab etiladigan risklarni sug‘urtalovchiga topshiradi. Sug‘urta iqtisodiyot moliyaviy sektorining eng muhim tarkibiy qisimlaridan biri bo‘la turib, turli xildagi risklardan himoyalanish vazifasini o‘taydi va ma’lum bir vaqtda noaniqlik xatarini kamaytirib, bank tizimining barqaror rivojlanishiga ko‘mak beradi. Bunda sug‘urta turli risklar oqibatida ko‘rilishi mumkin bo‘lgan kutilmagan zararlarni qoplash kafolatini beradi, bu oxir-oqibatda barqarorlikni ta’minlashga olib keladi. Iqtisodiyot rivojlanishining zamonaviy bosqichida banklar va sug‘urta kompaniyalarning hamkorligi yaxshi tomonga o‘zgara boshladi. Bu bank biznesi faoliyatining risklilik darajasi yuqori bo‘lgan sohalariga tegishli ekani bilan izohlanadi, sug‘urta esa turli xatarlar va kutilmagan holatlardan himoyalashning eng muhim usuli deb baholanadi. Bank faoliyati, qarorlar qabul qilishda hisobga olish shart bo‘lgan turli xatarlarga to‘la. Demak, bankning moliyaviy faoliyati yakunlari uning risklarini boshqarishda to‘g‘ri siyosatni tanlay olishga bog‘liq. Rivojlangan davlatlarda bank faoliyati sug‘urtasi borasida katta tajriba to‘plangan. Bunday sug‘urta shartli ravishda bankning ichki faoliyati hamda investitsion va kredit siyosati bilan bog‘liq tashqi risklarga bo‘linadi. Risklarning birinchi guruhi ancha an’anaviy bo‘lib, bizning sug‘urta amaliyotimizda ham avvaldan ma’lum, bu mulk risklari, deb atalgan, bank mulkiga kutilmagan tabiiy hodisalar, tabiiy ofatlardan yetadigan zararlardir. Risklarning ikkinchi guruhi kredit va investitsion portfellarga tegishli. Ular bankdan tashqarida mavjud bo‘lib, qarz oluvchi faoliyatidagi xatarlar bilan bog‘liq. Bank kredit berayotib, yoki biron-bir loyihaga mablag‘ kiritayotib, mohiyatan olganda, o‘zining moliyaviy resurslarini tegishli foiz bilan qarz oluvchiga sotadi. Bank qarz oluvchidan hech qanday sug‘urta talab qilmasa, u ob’ektiv ravishda qarz