Миркарим Осим Жайхун устида булутлар
Hikoya davomida ilm-fanni, insonning ma'naviy kamoloti, fazilatlari va dunyoqarashining kengayishiga qaratilgan harakatlari yoritilgan. Bosh qahramon, ilm-fanga ixlosmand bo'lgan, tabiatshunoslik, jumladan, astronomiya bilan shug'ullangan Beruniyning tarjimayi holi orqali o'rta asrlarda ilm-fan taraqqiyoti, ollohga bo'lgan ishonch va ilm-fan o'rtasidagi munozaralar, shuningdek, jamiyatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat aks ettirilgan. Hikoya o'rta asrlardagi Xorazm, Buxoro va boshqa shaharlarning madaniy va iqtisodiy hayotini ham ochib beradi.
Asosiy mavzular
- Ilm-fanga intilish: Hikoya boshidan oxirigacha Beruniyning ilm-fanga bo'lgan cheksiz qiziqishi, uni o'rganishdagi mashaqqatlari va ilm-fan yordamida dunyoni tushunishga intilishi markaziy o'rin tutadi. Uning astronomiya, falsafa, tibbiyot va geografiya kabi sohalardagi izlanishlari tasvirlanadi.
- O'rta Osiyo ilm-fani va madaniyati: Asarda o'rta asrlardagi Xorazm, Buxoro kabi shaharlarining ilm-fan markazlari ekanligi, bu yerlarda ilm-fan taraqqiyoti uchun qulay sharoitlar yaratilganligi ko'rsatib o'tilgan. Qadimgi yunon faylasuflarining asarlarini o'rganish, ilm-fanning rivojlanishi uchun qilinayotgan harakatlar, kutubxonalar va ilmiy maktablar haqida ma'lumot beriladi.
- Imon va ilm o'rtasidagi munozara: Hikoya davomida Beruniyning ilmiy kuzatuvlari va diniy kitoblardagi ma'lumotlar o'rtasidagi tafovutlar yuzaga keladi. Bu esa Beruniyda "Ilm va din o'rtasida qanday munosabat bo'lishi kerak?" degan savolni tug'diradi. Uning bu savolga javob topish yo'lidagi izlanishlari ham ko'rsatilgan.
- Siyosiy-ijtimoiy vaziyat: Hikoyada o'sha davrdagi Xorazmshohlar, saroydagi fitnalar, hokimiyat uchun kurashlar va xalq boshiga tushgan musibatlarning tasviri ham o'rin olgan. Bularning hammasi Beruniyning dunyoqarashini shakllantirishda muhim rol o'ynaydi.