Xorazm xalq dostonlari leksikasida nofaol qatlam
Ushbu dissertatsiya tadqiqoti Xorazm dostonlari tilida qo'llanilgan leksik birliklar, jumladan, dialektizmlar, arxaizmlar, tarixiy so'zlar, forsiy va arabiy o'zlashmalar hamda boshqa lingvistik xususiyatlarni tahlil qilishga bag'ishlangan. Tadqiqotda dostonlarning til boyligini ochib berishga va ularning o'zbek adabiy tili hamda mumtoz o'zbek adabiyoti rivojiga qo'shgan hissasini ko'rsatishga harakat qilingan.
Asosiy mavzular
- Dostonlar tilida leksik va semantik dialektizmlar: Ushbu bo'limda dostonlar tilida qo'llanilgan dialektal so'zlar, ularning ma'nolari va fonetik, morfologik va sintaktik xususiyatlari tahlil qilingan. Jumladan, ot, sifat, fe'l va ravish turkumiga oid ko'plab dialektizmlar keltirilgan va tahlil qilingan.
- Dostonlar tilida arxaizmlarning nutqiy voqelanishi: Bu bo'limda dostonlar tilida ishlatilgan eskirib qolgan so'zlar (arxaizmlar) va tarixiy so'zlar, ularning nutqdagi o'rni va qo'llanilishi tahlil qilingan. Leksik, semantik, fonetik va frazeologik arxaizmlar hamda tarixiy so'zlar alohida ko'rib chiqilgan.
- Dostonlar tilida fonetik dialektizmlar: Mazkur bo'limda dostonlar tilida uchraydigan fonetik dialektizmlar, ya'ni tovush almashinuvlari, qisqarishlar va boshqa fonetik o'zgarishlar tahlil qilingan. Xorazm o'g'uz va qipchoq shevalarining ta'siri natijasida yuzaga kelgan fonetik hodisalar ko'rsatilgan.
- Dostonlar tilida grammatik dialektizmlar: Ushbu bo'limda dostonlar tilida ishlatilgan grammatik dialektizmlar, ya'ni kelishik qo'shimchalarining o'zgarishi, fe'l shakllarining o'ziga xosliklari va boshqa grammatik hodisalar tahlil qilingan. O'g'uz shevasining ta'siri natijasida yuzaga kelgan grammatik o'zgarishlar ko'rsatilgan.
- Dostonlar leksikasida umumturkiy qatlam: Bu bo'limda dostonlar tilida keng tarqalgan umumturkiy qatlam, ya'ni o'g'uz va qipchoq shevalariga xos bo'lgan leksik birliklar tahlil qilingan. "Devonu lug'atit turk" asaridagi so'zlar bilan qiyoslab, ularning o'zbek tilida va boshqa turkiy tillarda qo'llanilishi ko'rsatilgan.
- Dostonlar leksikasida forsiy qatlam: Tadqiqotning bu qismida dostonlar tilida qo'llanilgan forsiy o'zlashmalar, ularning leksik qatlamdagi o'rni va badiiy nutqdagi roli tahlil qilingan. Forsiy qatlamning madaniy-maishiy, ijtimoiy-siyosiy, harbiy va diniy sohalarga oid so'zlar orqali boyligi ko'rsatilgan.
- Dostonlar leksikasida arabiy qatlam: Mazkur bo'limda dostonlar tilida uchraydigan arabiy o'zlashmalar, ularning manbalari va qo'llanilishi tahlil qilingan. Ilm-fan, madaniyat, ijtimoiy-siyosiy va harbiy sohalarga oid arabiy so'zlar, shuningdek, diniy tushunchalar va tasavvurlarni ifodalovchi so'zlar ko'rib chiqilgan.