Gidrobiontlar ekologiyasi

Ushbu kitob ekologiya va gidroekologiya fanlariga oid bo'lib, unda suv ob'ektlari, ularning geografik tarqalishi, tuzilishi, suv balansi, issiqlik rejimi, gidrokimyoviy va gidrobiologik xususiyatlari, shuningdek, ularni muhofaza qilish choralari atroflicha yoritilgan. Kitobda shuningdek, tuproqlar, muzliklar, botqoqliklar, daryolar, ko’llar, suv omborlari va ularning gidroekologik xususiyatlari hamda ular bilan bog’liq bo’lgan boshqa mavzular yoritilgan. Kitobda mavzularni chuqurroq o’zlashtirish uchun har bir mavzu bo’yicha savollar va mustaqil ish topshiriqlari berilgan.

Asosiy mavzular

Kirish. "Gidroekologiya" fanining o’rganish obekti, mazmuni va mohiyati, o’rganilish tarixi, maqsad va vazifalari, ahamiyati.: Suv – hayot uchun zarur vosita emas, hayotning o’zidir. Zero tabiatda qanday tirik jonzot borki, uning hayotini suvsiz tassavvur qilib bo’lmaydi. Suv va suv resurslaridan foydalanish, uni asrash va muhofaza qilishni rejalashtirish davlat boshqaruvi va tartibga solish faoliyatining eng muhim vosita va mexanizmi hisoblanadi. Er yuzidagi suv resurslaridan oqilona foydalanish to’g’risidagi global miqyosda chiqarilgan qarorlarda Markaziy Osiyoning suv havzalari va ularni muhofaza qilishga katta e’tibor qaratiladi. Gidroekologiya fanining maqsadi – Er yuzidagi barcha suv obektlarining joylanishi, tarqalishi ularning morfologiyasi, morfometriyasini o’rganish. Suv obektlarining sho’rligini aniqlash. Suv obektlarining issiqlik rejimi, suv rejimi, tuz rejimini o’rganish. Daryo va ko’llarning struktura tuzilishi, ular basseyni va havzalarining maydonini kengayish va torayish sabablarini aniqlash. Bunday suv havzalariga antropogen omillarning ta’sirini o’rganish va uning oqibatlarini aniqlash. Suv havzalarida yashaydigan gidrobiontlar, ya’ni suv usimliklari va hayvonlarining biologiyasi va ekologiyasini o’rganish. Ekologik omillarning ular hayotiga ta’sirini o’rganish. Gidrobiosenoz strukturasini o’rganish. Gidrobiosenozlarda populyasiiyalararo munosabatlarni aniqlash, suv obektlarida energiya va moddalar transformasiyasini belgilash. Dengizlar va kontinental suv havzalarining biosenozini o’rganish. FANNING VAZIFALARI. Er yuzidagi gidroekologik jarayonlarning eng umumiy qonunniyatlari to’g’risida tushuncha berish, erning geografik qobig’idagi tabiiy suvlarning ahamiyati va rolini ko’rsatish. Turli xildagi suv obektlari, jumladan, muzliklar, er osti suvlari, daryolar, ko’llar, suv omborlari, botqoqliklar, okeanlar va dengizlarning asosiy geografik, gidrologik va ekologik hususiyatlari bilan tanishtirish. Suv obektlarini o’rganish usullari bilan tanishtirish. Suv resurslaridan halq xo’jaligida rasional foydalanish va tabiatni muhofaza qilish uchun ulardagi gidroekologik jarayonlarning asosiy mohiyati bilan tanishtirish.
Ko’llarning suv balansi: Suv balansi - bu suv massasining o’zgarishini qismlarga bo’linishi, jumladan kirish qismi (atmosfera yog’inlari, er yuzasidan oqib keladigan suvlar, ko’lning suv yuzasidan suv bug’ining kondensasiyasi, er ostidan oqib keladigan suvlar) va chiqish qismini (er yuzasidan oqib ketadigan suvlar, er tagidan oqib ketadigan suvlar (filtrasiya), ko’l suvi sathidan suvning bug’lanishi) o’rganishdir. Oqmaydigan ko’llar uchun ham suv balansi shu tenglama bilan hisoblanadi, faqat chiqish qismida ko’ldan chiqib ketadigan suv ko’rsatilmaydi. Misol tariqasida Kaspiy ko’li suv kirish va suv chiqish balansi birday bo’lgan.
Ko’llarning issiqlik balansi: Ko’lning issiqlik balansi quyosh nurlarining er yuzasidagi suvga tushishi va uning qismlarga ajralishi bilan belgilanadi. Ko’llarning issiqlik balansiga quyosh nurlarining kirish qismi, chiqish qismi, to’g’ri yo’nalishli, teskari yo’nalishli, g’omotermiya, polyar, tropik, mu’tadil kabi qismlar kiradi.
Ko’llarning tuz balansi: Ko’llardagi tuzning kelishi va ketishi, er tagidan tuzning kelishi va ketishi, atmosfera yog’inlari bilan tuzning kelishi, ko’l yuzasidan tuzning shamol bilan uchib ketishi, tuzning ko’l tubiga cho’kishi, ko’l suvida ma’lum vaqt davomida tuz miqdorining o’zgarishi kabi omillar tuz balansini tashkil etadi.
Ko’llarning gidrobiologik hususiyatlari va suv massasi: Ko’llar suvning o’ziga xosligi va rivojlanishiga qarab oligatrof, mezatrof, evtrof, distrof va mizotrof ko’llarga bo’linadi. Ko’l suvining massasi ham qatlamlarga bo’linadi: epilimnion, metalimnion, gipolimnion va profundal qatlamlar.
Daryolar, ularning tarqalishi va turlari, suv omborlari, ularning tarqalishi va turlari: Er yuzidagi daryolar, ularning tarqalishi va turlari, suv omborlari, ularning tarqalishi va turlari haqida ma’lumot beradi. Daryolar – bu o’zining aniq shakllangan oqimiga ega bo’lgan katta o’lchamdagi suv oqimidir. Suv omborlari – bu sun’iy suv havzasi bo’lib, suvni yig’ish, keyinchalik undan foydalanish va undan chiqadigan suvlarni boshqarish uchun tashkil qilinadi.
Er osti suvlarining joylashuvi va er ostida tarqalishi: Er osti suvlari – bu Yer qobig’ining yuqori qatlamida to’plangan, o’zining ma’lum gidroekologik rejimiga ega bo’lgan, moddalar almashinishida qatnashadigan tabiiy suvlar. Er osti suvlarining paydo bo’lishi gidrodasiya, digidrasiya, infiltrasiya, kondensasiya nazariyasi, daydi suvlar, iffat suvlari kabi omillarga bog’liq.
Er osti suvlarining fizik va kimyoviy xossalari: Er osti suvlarining fizik xossalariga ularning tiniqligi, rangi, ta’mi va harorati kiradi. Kimyoviy xossalariga esa suv tarkibidagi tuzlar, gazlar, minerallar va organik moddalar kiradi. Er osti suvlari agressivligiga ham to’xtalib o’tiladi.
Muzliklar va ularning gidroekologik xususiyatlari: Muzliklar – bu Yer yuzasining katta qismini qoplab turgan, o’ziga xos sharoitda mavjud bo’lgan tabiiy obektlardir. Muzliklar Erning iqlimi, geografik joylashuvi, tabiiy va antropogen omillar ta’sirida o’zgarib turadi. Muzliklarning gidroekologik xususiyatlari ularning tabiiy va kimyoviy tarkibi, suv balansi, issiqlik rejimi va boshqalar bilan belgilanadi.
Ichimlik suv resurslari va ularning gidroekologik xususiyatlari: Ichimlik suv resurslari – bu Yer yuzasida mavjud bo’lgan tabiiy suvlar bo’lib, ularning bir qismi chuchuk suvlar, bir qismi sho’r suvlar hisoblanadi. Chuchuk suv resurslari cheklangan bo’lib, ular insonning hayot faoliyati uchun juda zarurdir. Ichimlik suvlarning gigienik me’yorlari, ularning sifat jihatdan baholanishi va ularni muhofaza qilish choralari haqida ma’lumot beradi.