Ona tili va bolalar adabiyot fanidan ma’ruza materiallari

Tilshunoslik asoslari va o'zbek tili haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olgan ushbu o'quv qo'llanmasi leksikologiya, morfologiya, fonetika, frazeologiya, orfografiya kabi tilshunoslikning muhim bo'limlarini o'rganadi. Unda o'zbek tili lug'at boyligi, so'z yasalishi, grammatik tuzilishi, imlo qoidalari va talaffuz me'yorlari batafsil yoritilgan. Shuningdek, tilning lug'at tarkibi, uning rivojlanishi, lug'at turlari, ma'no ko'chishi, sinonim, antonim, omonim, paronim kabi lisoniy hodisalar ham chuqur tahlil qilingan. Kitobda tilning tarixiy rivojlanishi, dialektlar, jargonlar, argolar, kasb-hunar leksikasi, atamalar, so'zlashuv uslubi kabi mavzular ham yoritilgan. Kitob o'quvchilarga o'zbek tilining boyligi, uning tuzilishi va rivojlanish qonuniyatlarini tushuntirishga qaratilgan.

Asosiy mavzular

• Leksikologiya: O'zbek tili lug'at tarkibi (leksikasi)ni o'rganadigan tilshunoslik bo'limi. Unda so'z va iboralar yig'indisi, ularning ma'nolari, kelib chiqishi, rivojlanishi, turlari, jumladan, omonimlar, sinonimlar, antonimlar, paronimlar, lug'atdagi ma'nolar (zohiriy, botiniy, ko'chma), leksik-semantik munoscabatlar (giperonimiya, graduonimiya, antonimiya), tilning lug'at tarkibi, uning rivojlanishi, lug'at turlari (istorizmlar, arxaizmlar, neologizmlar, jargonlar, argolar, atamalar), jumladan, o'zbek tilining 2 qatlamga bo'linishi (o'z qatlam va o'zlashgan qatlam) hamda ularning o'ziga xos xususiyatlari yoritiladi.
• Morfemika va so'z yasalishi: Morfemika – tildagi ma'noli qismlar, ya'ni morfemalar haqidagi ta'limot. Unda morfemaning o'zak va qo'shimcha turlari, qo'shimchalarning shakli va ma'nosi, ularning turlari, o'ziga xos xususiyatlari hamda so'z yasalishi usullari (semantik, fonetik, sintaktik, affiksatsiya, kompozitsiya) haqida ma'lumot beriladi. So'z yasashning tildagi ahamiyati va usullari, ayniqsa, o'zbek tilida morfemalar va so'z yasalishining o'rni ham atroflicha o'rganiladi.
• Gramatika: Grammatika tilning grammatik qurilishini, so'zlarning o'zgarishini va gapda so'zlarning birikuvi haqidagi qoidalarni o'rganadi. Grammatika o'z ichiga morfologiya (so'zning tuzilishi, shakl yasalishi, grammatik kategoriyalar) va sintaksisni (so'zlarning birikishi, gap tuzilishi) qamrab oladi. Unda grammatik ma'no, grammatik shakl, grammatik kategoriyalar (son, egalik, kelishik, nisbat, kesimlik va boshqalar) hamda ularning turlari batafsil yoritilgan.
• Punkuatsiya: Yozma nutqda fikrni to'g'ri ifodalash uchun xizmat qiladigan tinish belgilarining qo'llanilishi, ularning vazifalari va ahamiyati haqida ma'lumot beriladi. Gap oxirida qo'llaniladigan tinish belgilari (nuqta, so'roq belgisi, undov belgisi), gap ichida qo'llaniladigan tinish belgilari (vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, nuqta vergul, qavs, tire) hamda ularning qo'llanilish qoidalari tushuntiriladi.
• Uslubiyat: Tilning turli uslublarda qo'llanilishi va nutqning turli vaziyatlarda mazmunli va obrazli ifoda etilishini o'rganadi. Unda leksema va frazeologizmlarning uslubiy xususiyatlari, ularning nutqda qo'llanishi, shaxsiy va ifoda ma'nolari, badiiy nutqdagi obrazlilik va emotsionallik kabi jihatlar tahlil qilingan. Shuningdek, turli nutq uslublari (ilmiy, rasmiy, publitsistik, so'zlashuv, badiiy) hamda ularning o'ziga xos xususiyatlari yoritilgan.
• Orfoepiya: Adabiy talaffuz me'yorlarini o'rganadi. O'zbek tilida to'g'ri talaffuz qoidalarini belgilaydi. Unda unli va undosh tovushlarning talaffuzi, qo'shimchalarning talaffuzi, boshqa tillardan o'zlashgan so'zlar va frazeologizmlarning talaffuzi haqidagi qoidalar bayon etilgan.
• Orfografiya: Adabiy tilning yozma shakliga xos bo'lib, u tildagi o'zak-negiz va qo'shimchalarni yagona tarzda to'g'ri yozish haqidagi qoidalar yig'indisidir. Imlo qoidalari fonetik, morfologik, sintaktik, shakliy, an'anaviy va differensiatsiya tamoyillari asosida ishlab chiqilganligi tushuntiriladi.
• Frazeologiya: O'zbek tilidagi barqaror so'z birikmalarini, ya'ni frazeologizmlarni o'rganadi. Frazeologizmning shakli va ma'nosi, uning turlari (sinonim, antonim, omonim, paronim), frazeologik ma'noning manbalari (metafora, metonimiya, sinekdoxa, kinoya, vazifadoshlik) hamda ularning uslubiy xususiyatlari ham tahlil qilinadi.