O’zbek tilida tinish belgilarning ishlatilishi.

Ushbu uslubiy qo'llanma oʻzbek tilida tinish belgilarining ishlatilishini tartibga solish, yozma nutq va savodxonlikni oshirish, hamda ish hujjatlarining toʻgʻri va tartibli tuzishga yordam berish maqsadida tuzilgan. Kitobda hozirgi oʻzbek adabiy tilida mavjud tinish belgilari (nuqta, soʻroq, undov, vergul, koʻpnuqta, nuqtali vergul, ikki nuqta, tire, qavs, qoʻshtirnoq)ning qoʻllanilishi yuzasidan maʼlumot beriladi. Har bir tinish belgisi alohida mavzu sifatida yoritilgan boʻlib, ularga oid misollar umumta'lim maktablari, akademik litseylar va oʻrta maxsus kasb-hunar kollejlari uchun darslik sifatida chop etilgan kitoblardan olingan. Qoʻllanma umumta'lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari, oliy taʼlim muassasalari ona tili va adabiyoti fani oʻqituvchilari hamda oʻquvchilari, shuningdek, oʻzbek tilida ish yurituvchi barcha tashkilot va idoralar xodimlari foydalanishlari mumkin.

Asosiy mavzular

Soʻzboshi: Yozma nutq madaniyati va savodxonlikni ta'minlashda tinish belgilarining o'rni va ahamiyati, oʻzbek tili imlo qoidalarining rivojlanishi va tinish belgilarini qoʻllashdagi ayrim noaniqliklar haqida soʻz boradi. Muallif kitobning maqsadini va uni tuzishdagi asosiy omillarni bayon etadi.
Nuqta: Nuqtaning tarixi, kelib chiqishi va oʻzbek tilida qoʻllanish oʻrinlari, jumladan, tinch ohang bilan aytiladigan gaplar, ayrim qoʻshma gaplar oxirida, qisqartirilgan ism, familiya va ota ismining birinchi harfi yoki qismidan soʻng, sanashda raqamlar yoki harflar bilan koʻrsatilgan numerativlardan soʻng qoʻllanishi misollar bilan tushuntiriladi.
Soʻroq belgisi: Soʻroq belgisi (?)ning oʻzbek tiliga kirib kelishi, kelib chiqishi va qoʻllanish oʻrinlari haqida maʼlumot beriladi. Gap oxirida, gap yoki matn ichidagi biror soʻz yoki jumla mujmal, noaniq, tushunarsiz yoki xato boʻlsa, shuningdek, „Toping
Undov belgisi: Undov belgisi (!)ning oʻzbek tilida qoʻllanish oʻrinlari, jumladan, kuchli his-hayajon ifodalangan gaplardan soʻng, his-hayajon ifodalangan atov gaplarda, his-hayajon bilan aytilgan soʻz-gaplardan soʻng, buyurish, yalinish, orzu-istak, xohish va shu kabi maʼnolarni ifodalagan gaplar oxirida, soʻz boshida kelib, kuchli his-hayajon bilan aytilgan undalmalardan soʻng, matn ichida alohida taʼkidlangan, ajratib koʻrsatilgan soʻzlardan keyin qoʻllanishi misollar bilan tushuntiriladi.
Koʻp nuqta: Koʻp nuqta (...)ning maʼnosi va oʻzbek tilida qoʻllanish oʻrinlari haqida maʼlumot beriladi. Mazmunan tugallanmay qolgan gaplar oxirida, gap biror sabab bilan boʻlinganligini koʻrsatish, soʻzlovchining oʻylashi, mulohaza qilishini koʻrsatish, kuchli his-hayajon ifodalangan gaplar oxirida qoʻllanishi misollar bilan tushuntiriladi.
Vergul: Vergul (,)ning oʻzbek tilida qoʻllanish oʻrinlari, jumladan, uyushiq boʻlaklar orasida, takror holda qoʻllanuvchi bogʻlovchilar bilan birikkan uyushiq boʻlaklar orasida, zidlov bogʻlovchilari yordamida birikkan uyushiq boʻlaklar orasida, kirish soʻzlarni, birikmalarni va gaplarni ajratishda, undalma va soʻrov gaplardan soʻng qoʻllanishi misollar bilan tushuntiriladi.
Nuqtali vergul: Nuqtali vergul (;)ning oʻzbek tilida qoʻllanish oʻrinlari haqida maʼlumot beradi. Bogʻlovchisiz qoʻshma gaplar tarkibida, oʻz ichida verguli mavjud boʻlgan qoʻshma gaplar orasida, reja, qaror, farmon, buyruq, qonun va shu kabilarning oxirgi bandidan tashqari har bir bandi oxirida qoʻllanishi misollar bilan tushuntiriladi.
Ikki nuqta: Ikki nuqta (:)ning oʻzbek tilida qoʻllanish oʻrinlari, jumladan, uyushiq boʻlaklardan oldin kelgan umumlash-tiruvchi yoki ularni oydinlashtiruvchi soʻzdan keyin, koʻchirma gapdan oldin kelgan muallif gapidan soʻng, bogʻlovchisiz qoʻshma gaplarda qoʻllanishi misollar bilan tushuntiriladi.
Tire: Tire (–)ning oʻzbek tilida qoʻllanish oʻrinlari, jumladan, dialoglarda abzasdan boshlanayotgan har bir gapning boshida, uyushiq boʻlaklardan soʻng kelgan umumlashtiruvchi soʻzdan oldin, ot-kesim va ega orasida, gapning egasi yoki kesimi harakat nomi bilan ifodalanganda, kesim sanoq son bilan ifodalanganda, ega yoki kesim koʻrsatish olmoshi bilan alohida ajratib koʻrsatilganda qoʻllanishi misollar bilan tushuntiriladi.
Qavs: Qavsning oʻzbek tilida qoʻllanish oʻrinlari, jumladan, kirish gaplarda, remarkalarda, olingan misollar yoki gaplar manbayini koʻrsatishda, ifodalangan fikrga yoki uning biror boʻlagiga qoʻshimcha izoh maʼnosidagi soʻz yoki birikmalar hamda gazeta va jurnallardagi „davomi bor“, „boshi uchinchi betda“ kabilarning qavsga olinishi misollar bilan tushuntiriladi.
Qoʻshtirnoq: Qoʻshtirnoqning oʻzbek tilida qoʻllanish oʻrinlari, jumladan, koʻchirma gapni yozishda, adabiyot va sanʼat asarlari, gazeta, jurnal, musiqa, spektakl va kartina nomlarini koʻrsatishda, korxona, muassasa, tashkilot, jamoa va shirkat xoʻjaliklari, zavod, fabrika, mehmonxona nomlarini koʻrsatishda, transport vositalarining shartli nomlari va boshqalarni koʻrsatishda, orden va medallar nomlarini koʻrsatishda, qonun, farmon, buyruqlarning nomi ayrim bandlarini koʻrsatishda qoʻllanishi misollar bilan tushuntiriladi.
Tinish belgilarining qoʻshaloq holda ishlatilishi: Tinish belgilarining bir-biri bilan qoʻshilib kelishining turli shakllari va ularning qoʻllanish oʻrinlari haqida maʼlumot beradi. Jumladan, soʻroq va undov belgilarining birikmasi (!?), soʻroq va undov belgilarining birikmasi (?!) , undov belgisi va koʻp nuqtanining birikmasi (!..), soʻroq belgisi va koʻp nuqtanining birikmasi (?..) kabilar misollar bilan tushuntiriladi.
Foydalanilgan adabiyotlar: Qoʻllanmani tayyorlashda foydalanilgan ilmiy va uslubiy adabiyotlar roʻyxati keltirilgan.