"Elektrotexnikasi, elektromexanikasi va elektrotexnologiyasi" yo’nalishi talabalarining bitiruv malakaviy ishining iqtisodiy asoslarini bajarish bo’yicha uslubiy ko’rsatma

Ushbu metodik qo'llanma

Asosiy mavzular

Kirish: O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasining uchinchi yo'nalishi – iqtisodiyotni rivojlantirish va liberal-lashtirishga qaratilgan bo'lib, unda yangi mahsulot va texnologiya turlarini o'zlashtirish, hamda ichki va tashqi bozorda milliy tovarlarning raqobatbardoshligini ta'minlashga alohida urg'u beriladi. Bu vazifa jamiyatni boshqaruv tizimini tubdan o'zgartirish, uning bozor iqtisodiyoti xususiyatlarini to'laqonli ta'minlash va konservativ qarashlardan voz kechishni talab qiladi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar hamda olib borilayotgan iqtisodiy siyosat tufayli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi saqlanib qolmoqda. Jahon iqtisodiyotida tanazzul davom etayotgan bo'lsa-da, 2016 yilda O'zbekiston iqtisodiyoti barqaror sur'atlar bilan rivojlanib, aholi turmush darajasini oshirdi va jahon bozoridagi o'z pozitsiyasini mustahkamladi.
I. IQTISODIY HISOBLAR: Korxona – milliy iqtisodiyotning asosiy ishlab chiqarish bo'g'inidir. Korxonalarning iqtisodiy samaradorligi milliy iqtisodiyot rivojlanishining asosiy omillaridan biridir. Jismoniy mulk va tadbirkorlikni rivojlantirish, iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlar hamda modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlari asosida amalga oshiriladi. Bu jarayonlarda faol va aniq yo'naltirilgan investitsiya siyosati muhim rol o'ynaydi. Korxonalarning iqtisodiy samaradorligini ta'minlash dolzarb vazifalardan biri bo'lib, buning uchun ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish maqsadga muvofiqdir. Xususan, elektr energiyasi xarajatlari tarmoqlarga qarab 15-35% gacha bo'lishi mumkin. Qo'llanmada A 2 55 radial-parmalash dastgohining elektr jihozlarini modernizatsiya qilish samaradorligi misolida iqtisodiy hisob-kitoblar keltiriladi.
II. SANOAT MEKHANIZMLARINI ELEKTR YURITMASINI BOSHQARISH TIZIMLARI: Sanoat mexanizmlari elektr jihozlariga to'g'ri tok turini va kuchlanishni tanlash muhim ahamiyatga ega. Elektromexanik yuritmalar, ularning texnik ko'rsatkichlari, kapital va ekspluatatsion xarajatlari, massasi va jihoz o'lchamlari, xizmat muddati va qulayligi kabi omillar muhimdir. Mexanizmlarning quvvati, harakat tezligi, tezlikni rostlash diapazoni, mexanik xarakteristikasi va ishga tushishlar soni kabi parametrlarga qarab yuritmalar tanlanadi. Oddiy elektr tizimlari, ularning reostatlari va o'zgaruvchan tokdan foydalanish keng tarqalgan. Qurilmalar uchun talablar, texnologiya, sanoat mexanizmlarining imkoniyatlaridan kelib chiqadi. Yuritmalariga qo'yiladigan talablar orasida reversivlik, harakatni cheklash, blokirovka kabi xususiyatlar muhimdir.
III. TA'MIRLOVCHI VA XIZMAT KO'RSATUVCHI ELEKTRIKlar TARKIBI VA SONINI ANIQLASH: Korxonaning yillik dasturi uchun elektr jihozlarining soni, quvvati, ish rejimi va sharoitlari haqida ma'lumot bo'lishi lozim. Bunday ma'lumotlar asosida korxona tomonidan bir birlik mahsulotda yillik ish unumdorligini aniqlash mumkin. Ta'mirlovchi va xizmat ko'rsatuvchi elektriklar sonini aniqlash uchun umumiy ish hajmi, ish vaqti fondi va mehnat sarfi hisobga olinadi. Bunday hisob-kitoblar ishchilar malakasi, tajribasi va ish sharoitlaridan kelib chiqadi. Shuningdek, maksimal ish hajmini bajarish uchun elektr montyorlar sonini aniqlash uchun maxsus formulalardan foydalaniladi.
IV. ELEKTR JIXOZLARNI REJALI – PROFILAKTIK TA'MIRLASH ISHLARINI (RPTI) GRAFIGINI TUZISH: Korxona energetika xo'jaligining yillik rejali-profilaktik ta'mirlash ishlari (RPTI) grafigi barcha energetik uskunalardan foydalanish bo'yicha asosiy hujjatdir. Grafik asosida ta'mirlash, materiallar, ehtiyot qismlar va butlovchi buyumlar bo'yicha ehtiyojlar belgilanadi. RPTI tizimi ko'rikdan o'tkazish, tekshirish, ta'mirlash va mukammal ta'mirlash kabi ishlarni o'z ichiga oladi. Grafik tuzishda mavsumiy jihozlarni ta'mirlash, mashinalarning elektr qismlarini va ishchi mashinalarning joriy ta'mirlashlarni bir kalendar davrda rejalashtirish muhimdir.
V. ELEKTR ENERGIYA ISROFLARINI KAMAYTIRISH TADBIRELARI: Elektr energiyasiga bo'lgan talabning ortishi, aholi turmush sharoitining yaxshilanishi va elektr energiyasi tarifining ko'tarilishi, uni oqilona tejash va isroflarni kamaytirishni talab qiladi. Buning asosiy omili – elektr jihozlarining yuqori samaradorlikda ishlashi va energiyani tejashdir. Bu esa quvvat koeffitsiyenti (cos φ) bilan bog'liq. Iste'molchilar orasida cos φ ning past bo'lishi generator va transformatorlarning to'liq quvvatini oshiradi va tarmoqlarda isroflarni ko'paytiradi. Sabablari orasida dvigatellarning kam yuklanishi, noto'g'ri tanlanishi, tarmoq kuchlanishining yuqori bo'lishi, dvigatellarning sifatsiz ta'mirlanishi va boshqalar mavjud. Quvvat koeffitsiyentini yaxshilash uchun quydagi chora-tadbirlar tavsiya etiladi: dvigatellar turini, quvvatini, aylanish tezligini to'g'ri tanlash, ularning nominal tok va kuchlanishini to'g'ri tanlash, dvigatellarning bo'sh ish rejimini cheklash, ularni to'g'ri va sifatli ta'mirlash, statik kondensatorlardan foydalanish hamda ularni uchburchakdan yulduzga ulanishga almashtirish.
VI.ASOSIY FONDLAR - DASTGOHLARNING AMORTIZATSIYASI: Asosiy fondlar ishlab chiqarishda ishtirok etadi va xizmat muddati davomida qiymatini o'zining mahsulotiga bo'lib o'tkazib boradi. Fondlar qiymatini tiklash uchun zarur bo'lgan mablag' amortizatsiya orqali yig'iladi. Amortizatsiya deb asosiy fondlar yo'qotgan qiymatini tiklashga aytiladi. Mahsulot sotishda amortizatsiya ajratiladi va bu tan narxini hisoblashda hamda amortizatsiya ajratishda ko'rinish beradi. Amortizatsiya me'yori quyidagi formulalar bilan aniqlanadi.
VII. ISHCHI XIZMATCHI VA ITI SONINI ANIQLASH: Asosiy ishchilar soni maxsus dastgohning quvvati va jihozlar soniga qarab belgilanadi. Mashinasozlik sanoatida 3 smenali ish rejimi qabul qilingan. Yordamchi ishchilar soni asosiy ishchilarning 35% ini tashkil etadi. ITI xizmatchilari esa mashinasozlik sanoatida ishchi va xizmatchi xodimlar sonining 12% ini tashkil qiladi.
VIII. ISH HAQI HISOBI VA TANNARX VA MAHSULOT BAHOSI: Ish haqi – bu ishchilarning ishlab chiqargan mahsulot miqdori va sifatiga qarab to'lanadigan to'lovdir. Ish haqi tizimi tarif razryadlari, tarif stavkalari va ish vaqti fondi asosida hisoblanadi. Ishchilarning ish haqi fondidan 30% mukofot to'lanadi. Tan narxi – bu ishlab chiqarish uchun ketgan xarajatlar yig'indisining puldagi ifodasidir. Tan narxini aniqlashda asosiy sarflar – xom-ashyo, mahsulotlar va energiya resurslari hisobga olinadi. Foyda – sotish narxi va tan narxi orasidagi farqdir. Rentabellik – asosiy va aylanma mablag'larning yig'indisiga nisbatan foydaning foizdagi ifodasidir.
IX. FOYDA VA RENTABELLIK ULARNI REJALASHTIRISH: Korxona faoliyatini baholashda asosiy ko'rsatkichlardan biri foydadir. Foyda – bu sotishdan tushgan pul miqdoridan, ishlab chiqarish xarajatlari chegirilgandan keyin qolgan sof daromaddir. Foyda korxona samaradorligini ifodalaydi. U korxona boshqaruvi, ishlab chiqarish omillari, mahsulot sifati va yetkazib berish kabi omillarga bog'liq. Korxona foydasi jamoa a'zolari moddiy ahvolini yaxshilashga hamda korxonani rivojlantirishga asos bo'ladi. Mashinasozlik sanoatida foydaning asosiy qismi sotishdan olinadi. Korxona rentabelligi esa asosiy va aylanma mablag'larning yig'indisiga nisbatan foydaning foizdagi ifodasidir.
X. AGREGAT IQTISODIY KO'RSATKICHLAR HISOBI: Ushbu bo'limda 2A55 radial-parmalash dastgohining elektr dvigatellarining asosiy va yordamchi jihozlari bilan taqqoslanadi. Yangi 4AX100B rusumli elektr dvigatelning foydali ish koeffitsiyenti (0,87) A2 va A02 rusumli dvigatellarning (0,80) foydali ish koeffitsiyentiga nisbatan yuqori. Bu esa elektr energiyasini tejash imkonini beradi. 4AX100B rusumli dvigatel yiliga 345 kVt elektr energiyasini tejash hisobiga bir million so'mga yaqin iqtisodiy samaradorlikni ta'minlaydi. Shuningdek, dvigatellarning o'lchamlari ixcham, shovqin va titrashi kam, montaj va ekspluatatsiyasi qulayligi kabi afzalliklarga ega.