Фарғона водийсида асаларичиликни ривожлантириш истиқболлари
Ushbu dissertatsiya Fargʻona vodiysida asalarichilikni rivojlantirish istiqbollari, uni rivojlantirishda tabiiy va sun’iy ozuqa bazasini yaratish hamda asalari oilalarining mahsuldorligini oshirishda turli xil oziqlantirish usullarini oʻrganish, asalarichilikda naslchilik ishlarini tashkil etish va asalari kasalliklariga qarshi kurash choratadbirlariga doir ilmiy asoslangan tavsiyalar berishga bag'ishlangan. Unda Fargʻona vodiysi sharoitida asalarichilikni rivojlantirishning dolzarbligi, mavzu boʻyicha adabiyotlar sharhi, tadqiqotning material va uslublari, Fargʻona vodiysidagi asalari zotlari, ularning biologiyasi va rivojlanish sikllari, tabiiy va madaniy oʻsimliklardan foydalanish istiqbollari, asalari kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari, shuningdek, naslchilik ishlarini tashkil etish yoʻnalishlari batafsil yoritilgan.
Asosiy mavzular
- Asalarichilikning dolzarbligi: Oʻzbekistonning tabiiy iqlim sharoiti qishloq xoʻjalik ekinlari hosildorligini oshirish, asalari oilalarini zamonaviy ilgʻor texnologiyalar asosida boqib, asalarichilik mahsulotlari yetishtirishni koʻpaytirish uchun qulay imkoniyatlarga ega. Asalarichilik mahsulotlaridan asal, mum, gulchang, propolis, asalari suti va zahri kabi mahsulotlar inson salomatligi, tibbiyot sohasi va farmatsevtika sanoati uchun juda noyob xomashyo sanaladi. Tabiatning ekologik holatini muvofiqlashtirib turishda ham asalarilar oʻrnini boshqa jonivorlar bosa olmaydi. Shuningdek, asalari yordamida changlatilgan qishloq xoʻjalik ekinlari hosildorligi ancha yuqori boʻladi.
- Asalarilarning biologiyasi, tur tarkibi va Fargʻona vodiysidagi asalari zotlari: Asalarilar hayoti nihoyatda murakkab oilani tashkil etadi va har bir individ ma'lum bir vazifani bajaradi. Shuning uchun oilada nasl beradigan ona ari, naslsiz urgʻochi ari, ya'ni ishchi ari va erkak arilar (trutenlar) paydo boʻlib, ular tuzilishi va fiziologik xususiyatlariga koʻra bir-biridan farq qiladi. Jahon asalarichiligida hozirgacha hech qanday asalari zoti sun'iy ravishda yaratilmagan, har bir mintaqaning geografik joylashishi va uning iqlim sharoitiga moslashgan oʻziga xos asalari zotlari va populyatsiyalari mavjud. Fargʻona vodiysida Oʻrta rus zoti, Kavkaz togʻ qoʻngʻir zoti, Kavkaz sariq asalari zoti, Ukraina choʻl zoti, Kraina asalari zoti, Italiya asalari zoti, Mahalliy asalari zoti mavjud.
- Fargʻona vodiysi sharoitida asalarichilikni rivojlantirishda tabiiy va sun’iy ozuqa bazasini yaratish va undan samarali foydalanish istiqbollari: Farg'ona vodiysining boy va turli-tuman oʻsimliklar dunyosi orasida asalarilar uchun muhim ozuqa manbai boʻladigan turli xil oʻsimliklar juda keng tarqalgan. Asalshirali oʻsimliklarni barcha zonalarda shuningdek, hamma oʻsimlik qoplamlarida, ayniqsa asalarichilik yaxshi taraqqiy etgan togʻoldi va togʻli tumanlarda koʻp uchratish mumkin. Koʻchma asalarichilikda katta ahamiyatga ega boʻlgan togʻoldi zonasining asalli oʻsimliklaridan oqquray, kavar, shashir, chitir, sassiq kavrak va shirachlarni misol qilib keltirish mumkin. Tabiiy hududlarda yetishtirilgan asal har tomonama ekologik toza va sof asal sifatida tan olinadi. Chunki bu hududlar kimyoviy oʻgʻitlar va boshqa bir qator sun'iy vositalar yordamida muhofaza qilinmaydi. Asalarichilikda ragʻbatlantiruvchi oziqaviy qoʻshimchalar sifatida (Vita-Max-A+)premiksi asalari oilalarini oziqlantirishda asosiy asal yigʻish davrigacha asalarilar sonini 25-40% ga koʻpaytiradi va ularning asal mahsuldorligini 33-31 kg/ga oshiradi.
- Asalarichilikda naslchilik ishlarini tashkil etish va asalari kasalliklariga qarshi kurash: Asalarichilikda asalari oilalarini tanlash zotli asalari tayyorlash yoki toza zotni koʻpaytirish ommaviy fenotipik va individual, genotipik tanlash, ya'ni oddiy va murakkab zotlararo chatishtirish asosida olib boriladi. Arilarning qishlovga, kasalliklarga chidamliligi, ona asalarining serpushtligi, asalari oilasining qay darajada rivojlanganligi, roylarga (koʻchga) ajralishi, mum mahsuldorligi va asalarichilikning rentabelligi kabi foydali xoʻjalik belgilari ham hisobga olinishi kerak. Asalarilar infeksion, invazion va yuqumsiz kasalliklar bilan kasallanishi mumkin. Infeksion kasalliklarning qo'zg'atuvchisi kelib chiqishi oʻsimlikda boʻlgan bakteriya, virus va zamburug'lardir. Invazion kasalliklarning o'zg'atuvchilari bir hujayrali va koʻp hujayrali parazit hayvonlardir. Yuqumsiz kasalliklar asalari oilasining hayoti uchun kerak boʻlgan sharoitlarning buzilishi natijasida kelib chiqadi.