O’zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan Surxondaryo viloyatining umurtqali hayvonlari bioekologiyasi

Ushbu bitiruv malakaviy ishi O'zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan Surxondaryo viloyatining noyob va yo'qolib ketish havfi ostidagi umurtqali hayvonlarining bioekologiyasini o'rganishga bag'ishlangan. Tadqiqotda viloyatning tabiiy-geografik tavsifi, hayvonot dunyosi, tadqiqot usullari, Surxondaryo viloyatida uchraydigan noyob hayvonlar, ularning bioekologik xususiyatlari, muhofaza choralari hamda kelgusidagi vazifalar tahlil qilingan.

Asosiy mavzular

Kirish: O'zbekiston tabiatining biologik va landshaftlar xilma-xilligi, milliy boyligimiz, merosni avlodlarga yetkazish mas'uliyati, O'zbekiston tabiatiga yetkazilgan putur, qishloq xo'jaligining ta'siri, Orol dengizi ekologik falokatining oqibatlari, sho'rlanish, suv ekotizimlarining o'zgarishi, atrof-muhitning ifloslanishi, noyob biologik majmualarning yo'qolib ketishi, O'zbekiston faunasining o'ziga xosligi va ahamiyati, umurtqali hayvonlarning turlari va soni haqida ma'lumotlar berilgan. Tabiatni muhofaza qilishning dolzarbligi va amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar, jumladan qo'riqxonalar va milliy bog'lar tashkil etilishi, xalqaro konventsiyalarga qo'shilish va milliy strategiyalar ishlab chiqilishi ta'kidlangan.
I BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI: Ushbu bobda Surxon davlat qo'riqxonasi hayvonot dunyosi va morxo'r yoki burama shoxli echki (Capra falconeri Wagner, 1839) turining o'rganilish tarixi ko'rib chiqiladi. Ko'hitang tog'idagi hayvonot dunyosiga oid tadqiqotlar, jumladan, D.N.Kashkarov, O.Bogdanov, G'.Sultonov va boshqa olimlarning ishlari tahlil qilinadi. Sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchi hayvonlarning ekologiyasiga oid ilmiy ishlar, xususan, O.Bogdanov, L.Stepanyan, X.Solixboev va boshqalarning asarlari keltiriladi. Shuningdek, morxo'rning ilmiy o'rganilish tarixi va tadqiqotlar davom ettirilishi lozim bo'lgan jabhalar ko'rsatib o'tiladi.
II BOB. TANLANGAN OB'EKT VA TADQIQOT USULLARI: Bu bobda Surxondaryo viloyatining tabiiy-geografik tavsifi, iqlimi, relefi, gidrografiyasi, tuproqlari va o'simlik dunyosi haqida ma'lumot berilgan. Shuningdek, viloyatning hayvonot dunyosining xilma-xilligi, noyob turlari, jumladan, qo'ng'ir ayiq, jayron, arxar va boshqalar haqida so'z boradi. Tadqiqotning material va metodlari, jumladan, kuzatishlar davomida to'plangan ma'lumotlar va foydalanilgan uslublar, shuningdek, marshrut hisobi uslubi hamda doiraviy uslub batafsil bayon etilgan. Har bir kuzatish nuqtasi uchun tajriba maydonining sathi hisoblash formulasi va misol keltirilgan.
2.3. O'zbekiston Respublikasi “Qizil kitobi”ga kiritilgan Surxondaryo viloyatida uchraydigan noyob va yo'q bo'lib ketish havfi ostidagi hayvon turlari tarkibi: Ushbu bo'limda Surxondaryo viloyatida uchraydigan noyob va yo'qolib ketish havfi ostidagi umurtqali hayvonlar turlarining sistematikasi keltirilgan. Xususan, baliqlar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilarning taksonomik tasnifi, ularning o'zbekcha, ruscha, inglizcha va lotincha nomlari, oilasi, turkumi, turkumlarining tarqalishi va holati haqida ma'lumotlar berilgan. Jadvallar yordamida bu ma'lumotlar yanada aniqlashtirilgan.
III BOB. SURXONDARYO VILOYATINING NOYOB VA YO'Q BO'LIB KETISH HAVFI OSTIDAGI UMURTQALI HAYVONLARI BIOEKOLOGIYASI: Ushbu bobda Surxondaryo viloyatining noyob va yo'qolib ketish havfi ostidagi umurtqali hayvonlarning bioekologiyasi o'rganilgan. Xususan, Orol bahrisi, Turkiston mo'ylabdori, Bo'z echkemar, Jingalak saqoqush, Burgut, Itolg'i, Keng quloqli qat-qat lab, Qoplon, Xongul (Buxoro bug'usi), Morxo'r, Buxoro qo'yi va Jayronlarning tarqalishi, yashash sharoiti, ko'payishi, oziqlanishi, turlarning holati va muhofaza choralari haqida batafsil ma'lumotlar keltirilgan. Har bir turning bioekologik xususiyatlari ilmiy asosda tahlil qilingan.
XULOSA VA TAKLIFLAR: Ushbu bo'limda tadqiqot natijalariga asoslanib umumiy xulosa qilingan va kelajakda amalga oshirilishi lozim bo'lgan takliflar bayon etilgan. Jumladan, insonlarning tabiatga bo'lgan munosabatini o'zgartirish, "Qizil kitob"ning ahamiyatini tushuntirish, aholini ekologik madaniyatga o'rgatish, maktablarda to'garaklar tashkil etish va boshqa muhofaza choralarini kuchaytirish bo'yicha tavsiyalar berilgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YΧΑΤΙ: Qizil kitobga kiritilgan noyob va yo'qolib ketish havfi ostidagi hayvon turlarining bioekologiyasini o'rganishda foydalanilgan ilmiy adabiyotlar, maqolalar, kitoblar va boshqa manbalar ro'yxati keltirilgan. Bu ro'yxatda O'zbekiston va xorijiy olimlarning tadqiqotlari o'rin olgan.