Biologiya

Ushbu kitob O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta Maxsus Ta’lim Vazirligi hamda Namangan Muhandislik-Texnologiya Instituti tomonidan tayyorlangan 'BIOLOGIYA' fanidan o‘quv-uslubiy majmua hisoblanadi. Kitobda biologiya fanining vazifasi, o‘rganadigan sohalari va uslublari, Ch.Darvinning evolyusion ta'limoti, Yerda hayotning paydo bo‘lishi va rivojlanishi, Hujayra biologiyasi, Organizmda modda va energiya almashinuvi, Organizmlarni klassifikatsiya qilish prinsiplari va usullari, Mutatsiyalar, Genlarning o‘zaro ta’siri, Uzoq formalarni duragaylash, Xromosomalar nazariyasi, O‘zgaruvchanlik qonuniyatlari, Poliplodiya va gaploidiya, Geterozis, Sitoplazmatik erkak pushtsizligi, Populyasiya genetikasi kabi muhim mavzular chuqur yoritilgan. Kitobda har bir mavzu oxirida nazorat savollari keltirilgan bo‘lib, talabalarning fanni chuqur o‘zlashtirishiga yordam beradi.

Asosiy mavzular

• Biologiya fanining vazifasi, o‘rganadigan sohalari va uslublari: Biologiya fanining maqsadi, vazifalari va o‘rganish usullari, tiriklikning mohiyati va rivojlanish qonuniyatlari, evolyusion ta'limot, hayotning kelib chiqishi va rivojlanishi, biologik xilma-xillik, o‘zgaruvchanlikning ahamiyati, biologiyaning tarixiy rivojlanishi va asosiy yo‘nalishlari haqida ma'lumot beriladi.
• Ch.Darvinning evolyusion ta'limoti va undan keyingi davr: Ch.Darvinning evolyusiya to‘g‘risidagi g‘oyalari, tabiiy tanlanish nazariyasi, hamda Darvingacha bo‘lgan evolyusion fikrlar va undan keyingi davrdagi rivojlanish haqida ma'lumot beriladi.
• Yerda hayotning paydo bo‘lishi va rivojlanishi: Hayotning Yer yuzida paydo bo‘lishi va rivojlanishi, abiogen va biogen nazariyalar, geologik eraslar va davrlar, hayot rivojlanishining asosiy bosqichlari haqida batafsil ma'lumot beriladi.
• Hujayra biologiyasi. Tiriklikning mohiyati va darajalari: Hujayraning tuzilishi va funksiyalari, tiriklikning hujayrasiz va hujayraviy shakllari, hujayra organoidlari va ularning vazifalari, hujayra bo‘linishining turlari (mitoz va meyoz) haqida ma'lumot beriladi.
• Organizmda modda va energiya almashinuvi: Organizmlarning kimyoviy tarkibi, moddalar almashinuvi (metabolizm), anabolizm va katabolizm jarayonlari, energiya almashinuvi, fotosintez va xemosintez, avtotrof va geterotrof organizmlar haqida ma'lumot beriladi.
• Organizmlarni klassifikatsiya qilish prinsiplari va usullari: Organizmlarni klassifikatsiya qilish tarixi, sistematika turlari, K.Linneyning sistematikasi, filogenetik sistema va klassifikatsiyaning asosiy usullari haqida ma'lumot beriladi.
• Organizmlarning ko‘payishi va individual rivojlanishi: Organizmlarning ko‘payish usullari (jinsiz va jinsiy), gametogenez, urug‘lanish, partenogenez, ginogenez, amfimiksis va apomiksis turlari, individual rivojlanish (ontogenez) haqida ma'lumot beriladi.
• Organizm va muhit: Organizmlarning muhit bilan o‘zaro munosabatlari, organizmlarga ta'sir etuvchi omillar (abiotik va biotik), evolyusion jarayonlarda muhitning roli haqida ma'lumot beriladi.
• Belgi va xususiyatlar naslga o‘tishining irsiy asosi: Irsiyatning xromosoma nazariyasi, xromosomalarning tuzilishi va turlari, DNK va RNKning irsiy axborotni tashishi, irsiyatning molekulyar asosi, genetik kod haqida ma'lumot beriladi.
• Tur ichida duragaylashda irsiyat qonunlari: Irsiyatning Mendelian qonunlari (belgilarning ajralish qonuni, mustaqil irsiylanish qonuni), monoduragay, diduragay va poliduragay chatishtirishlar, genotip va fenotip tushunchalari haqida ma'lumot beriladi.
• Allelmas genlarning o‘zaro ta'siri natijasida belgilarning naslga o‘tishi: Allel bo‘lmagan genlarning o‘zaro ta'siri turlari (komplementar, epistaz, polimeriya), pleyotropiya, transgressiya, modifikator genlar ta'siri, ekspressivlik va penetrantlik hodisalari haqida ma'lumot beriladi.
• Uzoq shakllarni duragaylash: Uzoq formalarni duragaylash turlari, ularning ahamiyati, I.V.Michurin usullari, amfidiploidiya, kongruent va inkongruent chatishtirishlar haqida ma'lumot beriladi.
• Xromosoma nazariyasi: Irsiyatning xromosoma nazariyasining yaratilishi, autosomalar va jinsiy xromosomalar, ularning roli, krossingover hodisasi, genetik kartalash haqida ma'lumot beriladi.
• O‘zgaruvchanlik qonuniyatlari: O’zgaruvchanlikning turlari (modifikatsion, kombinativ, mutatsion), mutatsiya turlari, gen va xromosoma mutatsiyalari, ularning sabablari va ahamiyati haqida ma'lumot beriladi.
• Poliplodiya va gaploidiya: Poliploidiya va gaploidiya turlari, ularning klassifikatsiyasi, duragaylash usullari (inbriding, autbriding), geterozis hodisasi va uning turlari, sitoplazmatik erkak pushtsizligi haqida ma'lumot beriladi.
• Populyasiya genetikasi: Populyasiya, genetik yuk, Xardi-Vaynberg qonuni, populyasiyalardagi mutatsion jarayonlar, genetik gomeostaz, polimorfizm va ularning ahamiyati haqida ma'lumot beriladi.