Tekst linvistikası

Ushbu kitob "Tekst lingvistikasi" faniga bag'ishlangan bo'lib, unda matnning asosiy tushunchalari, turlari, tarkibiy qismlari, ularning o'zaro aloqadorligi, shuningdek, matnning turli uslubiy va lingvopoetik jihatlari chuqur tahlil qilinadi. Kitobda matnning lug'aviy, morfologik, sintaktik va fonetik xususiyatlari, shuningdek, badiiy matnlarni tahlil qilish usullari keng yoritilgan. Matnning ekspressivligi, obrazliligi va kommunikativ funksiyalari bilan bog'liq lingvistik kategoriyalar ilmiy asosda izohlangan.

Asosiy mavzular

Matn lingvistikasining maqsadi va vazifalari: Tekst lingvistikasining o'rganish obyekti, maqsadi va vazifalari, uning til sistemasidagi o'rni, kommunikativlikdagi ahamiyati, tekstning o'ziga xos belgilari hamda stilistik qatlamlari tushuntiriladi.
Matn va uning sifatlanishi: Matn tushunchasi, uning til sistemasidagi o'rni, matnni sifatlashdagi o'ziga xos jihatlar, matnni o'rganish usullari va qiyosiy tahlillar yoritiladi.
Matn va uning til sistemasidagi o'rni: Tilning sistema sifatida o'rganilishi, til-so'z dialektikasi, umumiy va xususiy dialektikaning matn va uning til sistemasidagi o'rni bilan bog'liqligi tahlil qilinadi.
Matn va kommunikatsiya: Kommunikatsiya tushunchasi, kommunikativ akt, avtor, retsipient, kommunikatsiya jarayoni, insan-mashina kommunikativlik sistemasi hamda avtorning so'zlash uslubi yoritiladi.
Matnning tarkibiy qismlari: Matnning asosiy tarkibiy qismlari – so'z, so'z birikmasi, gap, sintaksislik birliklar, ularning o'zaro bog'liqligi va matnni tashkil etishdagi o'rni tahlil qilinadi.
Matn birliklarini bog'lovchi vositalar: Matn tarkibidagi gaplar, sozlar va boshqa birliklarni bog'lovchi sintaktik va semantik vositalar, ularning matnning yaxlitligini ta'minlashdagi roli tushuntiriladi.
Matnning kategorik belgilari: Matnning o'ziga xos bo'lgan kategorik belgilari – kogeziya, kogerentlik, intensionallik, adresatlik, informativlik, situativlik, intertekstuallik kabi jihatlari tahlil qilinadi.
Matnning tipologik tavsifi: Matnlarning og'zaki va yozma, minimal va maksimal, mikrotekst va makrotekst, turaqli va erkin strukturali hamda turli uslubiy turlari (ilimiy, badiiy, rasmiy, publitsistik) bo'yicha tasnifi beriladi.
Badiiy matnni tahlil qilish tamoyillari: Badiiy matnlarni tahlil qilishning asosiy tamoyillari – forma va mazmun birligi, o'rin va vaqt birligi, poetik faollashgan til vositalari, intertekstuallik kabi jihatlar yoritiladi.
Badiiy matnni tahlil qilish usullari: Badiiy matnlarni tahlil qilishning lingvistik, leksik-semantik, sintaktik, morfologik va fonetik usullari, shuningdek, til variantlari va matnning tahlili uchun zarur bo'lgan lug'atlar hamda indekslardan foydalanish usullari bayon etiladi.
Badiiy matnda uslubiy vositalar: Badiiy matnlarda qo'llaniladigan uslubiy vositalar – metafora, metonimiya, sinekdoxa, epitet, giperbola, litota, ironiya, antifraza, sarkazm kabi tropik vositalar va ularning matnning ekspressiv va obrazli kuchini oshirishdagi roli tahlil qilinadi.
Badiiy matnning sintaktik xususiyatlari: Badiiy matnlarda sintaktik parallelizm, emotsional gaplar, ritorik so'roq gaplar, inversiya, ellipsis, gradatsiya, antiteza kabi sintaktik usullarning qo'llanilishi va ularning matnning mazmunini ochishdagi ahamiyati yoritiladi.
Badiiy matnning morfologik xususiyatlari: Badiiy matnlarda morfologik parallelizm, affikslarning sinonimiyasi, antonimiyasi, omonimiyasi hamda so'z shakllarining poetik va stilistik jihatdan qo'llanilishi tahlil qilinadi.
Badiiy matnning fonetik xususiyatlari: Badiiy matnlarda fonetik usullar – alliteratsiya, assonans, geminatsiya hamda fono-grafik vositalarning qo'llanilishi va ularning matnning obrazliligi, ekspressivligiga ta'siri tahlil qilinadi.
Badiiy matnning lug'aviy xususiyatlari: Badiiy matnlarda qo'llaniladigan lug'aviy vositalar – ma'nidosh so'zlar, paronimlar, ko'p ma'noli so'zlar, dialektizmlar, neologizmlar, arxaizmlar, frazeologizmlarning matnning mazmunini boyitishdagi o'rni tahlil qilinadi.