O'rta osiyo poleografiya, epigrafika va me'morchilik tarixi

Ushbu kitob Oʻrta Osiyo paleografiyasi, epigrafikasi va meʼmorchilik tarixiga bagʻishlangan boʻlib, talabalarga ushbu fanlarni oʻrganishda muhim uslubiy va axborot manbai boʻlib xizmat qiladi. Kitobda paleografiya, epigrafika va meʼmorchilikning vujudga kelishi, rivojlanishi, turlari, Oʻrta Osiyo va jahon xalqlari tarixida tutgan oʻrni kabi masalalar chuqur oʻrganilgan.

Asosiy mavzular

Kirish: O'zbekiston Respublikasi mustaqillik sharofati bilan o'z taraqqiyotining yangi davriga kirdi. Xalqimiz o'zining boy tarixiy, madaniy va ma'naviy merosining chin ma'nodagi sohibiga aylandi. O'zbekiston hududidan topilgan poleagrafik ma'lumotlar va ularning ahamiyati yurtimiz tarixi uchun qimmatli manbalar hisoblanadi. Yurtimiz hududidan topilgan yozuv va harflarning grafikasi, xususiyatlarini, harflarning rivojlanishini, yozuvning oʻziga xos xususiyatlarini oʻrganish, qo'lyozmadagi matnni xatosiz o'qiy olish; qo'lyozma manbaning yozilgan vaqtini aniqlash; qo'lyozma yaratilgan hududni aniqlash; qo'lyozma kim tomonidan yozilganligini belgilash; qo'lyozmaning asl nusxa yoki qalbaki ekanligini aniqlash kabilar o'rganiladi. Yurtimiz hududidan topib o'rganilgan Epirafik manbalar ham bizga qimmatli ma'lumotlar beradi. Manbalardagi tosh, metall, sopol va me'moriy yodgorliklarning u yoki bu qismiga yozilgan qadimiy va oʻrta asrlarga oid yozuvlar (bitiklar)ni to'plash, ularni tadqiq qilish, nashr etish va sharhlash bugungi kun tarixchilari oldidagi dolzarb vazifalardan biri bo'lib kelmoqda. Bu vazifalarni epigrafik bilimlarni rivojlantirish orqali amalga oshirish zarurdir. Mustaqillik sharofati bilan ming yillik me'morchilik va shaharsozlik tariximizni, hattoki borib koʻrish ta'qiqlangan arxitekturaviy yodgorliklarni nafaqat ziyorat qilishga, balki ularni oʻrganishga va restavratsiya qilishga ham keng imkoniyatlar yaratildi. Vatanimizda qadim zamonlardan boshlab yaratilgan nodir me'moriy obidalarni, shaharsozlikning yaratilish tarixini, qurilish usullari va qoidalarini talabalarga xolisona o'rgatish imkoniyati paydo bo'ldi. “O'rta Osiyoda paleografiya, epigrafika va me`morchilik tarixi
1- mavzu: «O'rta Osiyoda paleografiya, epigrafika va me'morchilik tarixi» fanining maqsad va vazifalari.: Paleografiya va epigrafikaning maqsad va vazifalarini, Oʻrta Osiyo tarixini oʻrganishdagi oʻrni, ahamiyati va tarixiy manbalar sifatida ularning mohiyatini tushuntirish. Paleografiya va epigrafikaning umumiy tushunchalari, ularning oʻrganish usullari, boshqa fanlar bilan aloqadorligi haqida ma'lumot berish.
2-mavzu: «Paleografiya»ning fan sifatida vujudga kelishi va insoniyat tarixidagi yozuv turlari.: Paleografiyaning fan sifatida shakllanishi, tarixi va rivojlanish bosqichlari, shuningdek insoniyat tarixidagi turli yozuv turlari (piktografiya, logografiya, bo'g'in yozuvi, harfiy yozuv) haqida ma'lumot berish. Oʻrta Osiyodagi qadimgi yozuvlar va ularning rivojlanishiga sharq tillari, jumladan arab va fors tillarining ta'siri haqida gapiriladi.
3-mavzu: Arab paleografiyasi tarixi.: Arab paleografiyasining vujudga kelishi va rivojlanishi, Oʻrta Osiyoga kirib kelishi va takomillashuvi bosqichlari haqida ma'lumot beriladi. Arab yozuvining kelib chiqishi, rivojlanishi va Oʻrta Osiyoda tarqalishi tahlil qilinadi.
Oʻzbek paleografiyasi tarixi.: Oʻrta Osiyo xalqlari qoʻlyozmalarining rivojlanishi, arab paleografiyasining Oʻrta Osiyoga kirib kelishi bilan bogʻliq holda oʻzbek paleografiyasining vujudga kelishi, yozuv materiallari va qurollari tarixi, qoʻlyozmalarning bezagi va shakli haqida ma'lumot beriladi.
Epigrafikaning fan sifatida vujudga kelishi va epigrafik matnlarning turlari.: Epigrafikaning fan sifatida vujudga kelishi, uning maqsadi va vazifalari. Epigrafik matnlarning mazmuniga koʻra turlari (rasmiy bitiklar, diniy mazmundagi bitiklar, shaxsiy bitiklar) hamda turli xalqlarning epigrafik yodgorliklari haqida ma'lumot beriladi.
Dunyo xalqlari epigrafikasi.: Dunyo xalqlari epigrafik yodgorliklarining topilishi va oʻrganilishi, ularning tavsifi. Qadimgi Misr, Eron, Mesopotamiya, Xett epigrafikalari va ularning oʻziga xos jihatlari haqida ma'lumot beriladi.
Oʻrta Osiyo epigrafik yodgorliklari.: Oʻrta Osiyo epigrafik yodgorliklarining oʻrganilishi, islomdan oldingi va keyingi turkiy epigrafik yodgorliklarning umumiy tavsifi. Xiva, Buxoro, Samarqand shaharlaridagi epigrafik yodgorliklar haqida ma'lumot beriladi.
Qadimgi davr me'morchiligi.: Qadimgi davr me'morchiligining boshlanishi, paleolit, mezolit, neolit davrlari, hunarmandchilik va savdoning rivojlanishi, me'morchilikning rivojlanish bosqichlari, Qadimgi Misr va Yunon arxitekturasi haqida ma'lumot beriladi.
Oʻrta asrlar davri me'morchiligi.: Oʻrta asrlar davri me'morchiligining rivojlanishi, Sharqiy Yevropa va Vizantiya arxitekturasi, Roman va Gotika arxitekturasi haqida ma'lumot beriladi.
Yangi tarix davri me'morchiligi.: Yangi tarix davri me'morchiligining rivojlanishi, Italiyada Uyg'onish davri arxitekturasi, Barokko me'morchiligi, Rus me'morchiligi haqida ma'lumot beriladi.
Oʻrta Osiyoda me'morchiligining vujudga kelishi va rivojlanishi tarixi.: Oʻrta Osiyoda qadimgi va oʻrta asrlarda me'morchilikning vujudga kelishi va rivojlanishi tarixi haqida ma'lumot beriladi. Tosh davri, bronza davri, temir davri me'morchiligi va oʻrta asrlar me'morchiligining rivojlanishi tahlil qilinadi.
Samarqand shahri me'morchiligi tarixi.: Samarqand shahri me'morchiligi tarixi. Afrosiyob yodgorliklari, Shohi Zinda arxitekturaviy ansambli, Bibixonim masjidining arxitekturasi, Amir Temur maqbarasi me'moriy yodgorligi, Registon maydonining me'moriy ansambli, Ulug'bek rasadxonasi, Ishratxona arxitekturaviy yodgorligi, XVIII-XIX asrlar arxitekturasi haqida ma'lumot beriladi.
Buxoro shahri me'morchiligi tarixi.: Buxoro shahri me'morchiligi tarixi. Ark qal'asi va Ismoil Samoniy maqbarasi, Minorai Kalon, Mag'oki Attori masjidi me'morchiligi, Chashma Ayub maqbarasi, Sayfiddin Boxarzi va Buyan Qulixon maqbaralari, Ulug'bek madrasasining arxitekturasi, Masjidi Kalon arxitekturasi, Mir Arab madrasasining arxitekturasi, Labi hovuz me'moriy ansambli, Xo'ja Zayniddin va Baland masjidlari me'morchiligi, Toq, tim va hammomlar arxitekturasi, Qo'sh madrasa arxitekturaviy ansambli, Bahouddin Naqshbandiy madaniy meros obyekti, Chor Bakr arxitekturaviy ansabli, Chor Minor madrasasi arxitekturasi, Bolohovuz masjidining arxitekturasi, Sitorai Mohi Xosa me'moriy kompleksi haqida ma'lumot beriladi.
Xiva shahri me'morchiligi tarixi.: Xiva shahri me'morchiligi tarixi. Ichan qal'a, Juma masjidining arxitekturasi, Toshhovlining me'moriy yechimi, Ota darvoza yodgorligi, Muhammad Aminxon madrasasi me'morchiligi, Kalta Minor, Pahlavon Mahmud maqbarasi, Arxitekturaviy inshootlar zilzilabardoshligi haqida ma'lumot beriladi.
Glossariy: Paleografiya, Epigrafika, Arxeografiya, Manbashunoslik kabi asosiy terminlar va ularning tavsifi berilgan.