Namanganlik ma’rifatparvarlar

Ushbu kitob Oʻzbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan soʻng xalqimizning oʻz tili, madaniyati, qadriyatlarini bilishga qiziqishi ortib borayotganligi hamda Namangan viloyatida yashab ijod etgan maʼrifatparvarlar, shoir va olimlar, noshir va pedagoglarning hayoti va ilmiy merosini oʻrganishga bagʻishlangan. Kitobda Oʻzbekiston tarixi, xususan, Namangan hududidagi qadimiy va oʻrta asrlar, Qoʻqon xonligi davri, XX asr boshlaridagi maʼrifatparvarlar faoliyati va ularning siyosiy muhit taʼsiri ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilingan.

Asosiy mavzular

• KIRISH: Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi, Oʻzbekiston mustaqillikka erishgandan soʻng xalqimizning oʻz tili, madaniyati, qadriyatlarini bilishga qiziqishi ortib bormoqda. Hukumat tomonidan ilm-fan, madaniyat va maorif sohalarini rivojlantirishga katta eʼtibor berilayotganligi, 2017-2021-yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha harakatlar strategiyasi va ushbu hujjatning toʻrtinchi yoʻnalishida taʼlim va fan sohasini rivojlantirishning belgilangan vazifalari haqida maʼlumot berilgan. XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi jadidchilik harakati Turkiston musulmonlari uchun navbatdagi oʻziga xos uygʻonish davri boʻlganligi va ushbu davrda Mahmudxoʻja Behbudiy, Abdulqodir Shakuriy, Saidahmad Sidqiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Ubaydullaxoʻja Asadullaxoʻja-yev kabi jadidlar faoliyati yoritilgan.
• I BOB. NAMANGAN ZAMINIDA ILM-FAN VA ADABIYOTNING RIVOJLANISH XUSUSIYATLARI: Namangan – yerlari unumdor, suv resurslariga boy, katta miqdorda tabiiy boyliklarga ega hududdir. Shu tufayli bu hududga qadim davrlardanoq odamlar oʻrnashib, hunarmandchilik, dehqonchilik va chorvachilik bilan shugʻullanib, hayot kechirib keladi. Arxeologik tadqiqotlar natijasida Namangan zaminidan qadimgi davrlarga oid koʻplab moddiy manbalar aniqlangan. Xususan, oʻlkada Axsikent, Koson, Chust, Pop shaharlarida oʻtkazilgan tadqiqot ishlari davomida oʻrganilgan, jamlangan manbalar buning yorqin dalili boʻlib, mazkur dalillar bu joylar koʻhna madaniyat oʻchoqlari boʻlganligiga, Namangan diyori Oʻzbekistonning qadimiy madaniyat maskanlaridan biri ekanligiga guvohlik beradi. Kitobda Axsikent, Kosonsoy, Pop shaharlarining tarixi, X asr boshlarida Axsikent shahri, X-XI asrlarda Axsikentning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayoti, X asrda Pop shahridan ulugʻ shayx va donishmand Umar Bob Fargʻoniy, IX-X asrlarda Axsikentdan yetishib chiqqan olimlar, X asrda Axsikentda Muhammad Yusuf ibn Imomuddin Axsikatiy, XIV-XV asrlarda Tojuddin Abu Bakr al-Axsikatiy, XVI asrda Mavlono Oxund va Mavlono Muhammad Vajhiy, Abu Bakr Kosoniy, XVIII asrda Isxoqqon Yaxyo, XIX asrda Shayxullo Alimxontoʻra, Muhammad Said Mahmudxoʻja, Abduholiq Mahmudov, Mirzo Alixon, Xudoybergan, Bahodirxon Xasanxoʻjayev, XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Mavlono Xoʻja Oxund, Mulla Yoʻldosh Toʻraqoʻrgʻoniy, Muhammad Said Eshon, Muhammad Aminxoʻja, Mirzo Alixon, Mirzo Said, Muhammad Alixon, Mulla Yoʻldosh Toʻraqoʻrgʻoniy, Razzoq Hamroyev, Shoir Zafar Diyor, Mulla Alisher Shaxriy, Shoir Muhammad Amin Nazir, Muhammad Ali Xojamirzayev va boshqa koʻplab taniqli shaxslar hayoti va ijodi haqida maʼlumotlar berilgan.
• II BOB. QOʻQON XONLIGI DAVRIDA FAOLIYAT YURITGAN NAMANGANLIK MA`RIFATPARVARLAR: Farg'ona vodiysidagi urug'lar ichida ming urug'i XVIII asr boshlariga kelib hukmron mavqeni egalladi. Urugʻ boshligʻi Shohruh bin Ashurbiy 1709-yilda Chodakda Farg'ona deb atalgan kichik mulkka asos soldi. 1733-1750-yillarda hukmronlik qilgan Muhammad Abdulkarimbiy ibn Shohruhbiy asosiy eʼtiborini mudofaa ishlariga qaratdi. U xonlikning poytaxti Qoʻqonda Isfara, Qatagʻon, Margʻilon, Haydarbek nomli darvozalar qurdirib, shahar atrofini mustahkam devor bilan oʻratib oldi. Abdulkarimbiy qalmoqlarga qarshi kurashda qirgʻiz-qipchoqlar va Oʻratepa hokimi Fozilbiy yordamiga tayandi. Norboʻtabiyning oʻgʻli Olimxon davlat boshida boʻlgan-yillarda (1800-1810-yy.) Ohangaron vodiysi, Toshkent, Chimkent, Sayram ham qoʻlga kiritilib, mamlakat yanada keng hududga ega boʻldi. Olimxon oʻzini xon deb eʼlon qildi. XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida Oʻrta Osiyo hududida Xiva, Buxoro va Qoʻqon xonliklaridan iborat uch davlat yuzaga keldi. 1810-1822-yillarda Qo'qon xonligida Olimxonning ukasi Umarxon, keyinchalik Muhammad Alixon (1822-1842-yy.) hukmronlik qildi va uning zamonida xonlik yerlari yana kengayadi, Qashqar vassal davlatga aylantirildi. 1842-yilda Qoʻqon Buxoro amiri Nasrullo tomonidan bosib olindi. Lekin shunga qaramay Qo'qon xonligi oʻz qudratini saqlab qoldi. Mashrab (taxallusi; asl ism-sharifi Boborahim (Rahimbobo) Mulla Vali oʻgʻli) (1640-y., Namangan – 1711-y., Balx) – shoir va mutafakkir. XIX asr birinchi yarmida vodiyda adabiy harakat yanada ravnaq topdi. Taniqli shoir va ma`rifatparvarlar: Fazliy Namangoniy va Sultonxon toʻra Ado bu adabiy muhit va maktabda yetakchilik qildilar. Shoir Fazliy Namangoniy tomonidan “Majmuai shoiron” tazkirasining yaratilganligi mazkur davr adabiyotidagi, umuman oʻzbek ma`rifatparvarligi tarixidagi eng muhim voqealardandir. Zokiriy. Qo'qon xonligining koʻzga koʻringan shoirlaridan biri Zokirxoʻja Muhammad Aminxoʻja oʻgʻli – Zokiriydir. Shoir Zokiriy 1824-yilda Namanganda vafot etadi. XIX asr birinchi yarmida vodiyda adabiy harakat yanada ravnaq topdi. Taniqli shoir va ma`rifatparvarlar: Fazliy Namangoniy va Sultonxon toʻra Ado bu adabiy muhit va maktabda yetakchilik qildilar. Shoir Fazliy Namangoniy tomonidan “Majmuai shoiron” tazkirasining yaratilganligi mazkur davr adabiyotidagi, umuman oʻzbek ma`rifatparvarligi tarixidagi eng muhim voqealardandir. Zokiriy. Qo'qon xonligining koʻzga koʻringan shoirlaridan biri Zokirxoʻja Muhammad Aminxoʻja oʻgʻli – Zokiriydir. Shoir Zokiriy 1824-yilda Namanganda vafot etadi.
• III BOB. XX ASR BIRINCHI YARMIDA NAMANGAN MA'RIFATPARVARLARI VA ULARNING FAOLIYATIGA SIYOSIY MUHITNING TA`SIRI: XX asr insoniyat tarixida yangi, yuqori taraqqiyot bosqichini tashkil etdi. Asr davomida keskin ijtimoiy-siyosiy hodisalar, ma`rifiy yangiliklar roʻy berdi. Shu bilan birga, Rossiya imperiyasining Turkiston xalqlariga oʻtkazayotgan mustamlakachilik zulmi yanada kuchaydi. Chor hukmdorlari, istilochilar mahalliy aholini ezish, yurtni talash uchun turlicha usul va vositalarni qoʻlladilar. Moddiy boyliklarni talon-taroj qilish, xalqning bor-budini tortib olishdan tashqari, milliy madaniyat va an`analarni toptash, yoʻq qilish, qadimiy udumlar va urf-odatlarga zahmat yetkazish, xalqni tarixiy ildizlaridan uzib qoʻyishga urinish kabi qabihlik yoʻlidan bordilar, shular orqali xalq ma`naviyatini zaiflashtirishga, qudratini yoʻqotishga harakat qildi. Milliy ozodlik uchun jangovar kurash olib borgan Fargʻona istiqlolchilarining g'oyaviy rahnamosiga aylandi. U maxfiy ravishda Omon Polvon, Muhiddinbek, Jonibek qozi va Rahmonqul qoʻrboshilarning faoliyatlarini markazlashtirish harakatida boʻldi. Nosirxontoʻra Koson shahridan, tojik, OʻzSSR fuqarosi, aksilinqilobiy bosmachilik tashkilotining rahbari Nosirxontoʻraning oʻgʻli ekani, mashg'uloti aniq emasligi, madrasada o'qiganligi, uylanmaganligi, sudlanmaganligi, 1930-yil martidan iyuligacha Nosirxontoʻra yonida yurgani va uning maqsadlaridan xabari boʻlgani qayd qilingan. OʻzNKVD Andijon sektori bo'limining sobiq boshlig'i Makarevich shaxsan Is'hoqxontoʻrani tergov qiladi. Tergov jarayonida Makarevich mahbusdan