A.Navoiyning «MAHBUB-UL QULUB» asarining leksik xususiyatlari

Ushbu bitiruv malakaviy ishida Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub» asarining leksik xususiyatlari, ya'ni turkiy, arabcha va forscha-tojikcha o'zlashmalarning semantik, funksional-stilistik jihatdan tahlil qilingan. Asar leksikasining o'ziga xosligini ta'minlovchi lingvistik omillar, semantik maydonlar asosida tasnifi, leksik birliklarning tarixiy-etimologik jihatdan o'rganilishi, shakl va ma'no munosabatiga ko'ra tasnifi, shuningdek, omonimlar, sinonimlar, antonimlar hamda nazm va nasr uslubining o'ziga xos xususiyatlari tadqiq etilgan. Asarda shaxs va shaxs faoliyati, harakat-holat, belgi-xususiyat, qabila-elat, kasb-hunar, oziq-ovqat tushunchalarini bildiruvchi semantik maydonlar, shuningdek, oʻzlashgan qatlam leksikasining oʻzbek tili tarixidagi oʻrni atroflicha yoritilgan.

Asosiy mavzular

• Alisher Navoiy asarlarining oʻziga xosligini ta'minlovchi lingvistik omillar: Asarda rang bilduruvchi qora, oq, qizil soʻzlari oʻziga xos ma'nolarda qoʻllangan. Qora qadimgi turkiy tilda “belgi“ (rang) tushunchasini ifodalagan. Koʻchma ma'nolarda kelib 1) "baxti qora", "g'amgin"; 2) “ogʻir”; 3) "yomon”; 4) "ahmoq"; 5) "odatiy", "oddiy", "past navli”, “qoʻpol"; 6) "iflos"; 7) “siyoh”, “rang” (DTS,422) ma'nolarini anglatgan. Qara “olomon”, “to'da
• “Mahbub-ul qulub” leksikasining tarixiy-etimologik tasnifi: oʻz qatlam leksikasi va oʻzlashgan qatlam leksikasi: Asarda turli sohaga oid kasb-hunar soʻzlari qayd etilgan. Ular quyidagilar: 3) dehqonchilikka oid terminlar: kalandiy
• Harakat-holat bildiruvchi semantik maydon: “Mahbub ul -qulub
• Belgi-xususiyat bildiruvchi semantik maydon: Belgi-xususiyat bildiruvchi havoliq, xushhavoliq, qishki hukmi, suvlar kichik, quttout-tariq, benamoz, novahm, kofirvash, hamvor, purmashaqqat, mutabarrak, sayfiy, qalamiy, xushbosh, xushmaosh, ayyom, xushtab', namozguzar, turk, sodiq, yayloq; hamvor-hamvor, dahi-dardah kabi leksemalar faol qoʻllangan.
• Qabila, elat nomini bildiruvchi semantik maydon: "Mahbub ul -qulub" leksikasi XV-XVI asrlarda mavjud bo'lgan urug', qabila, elat tushunchalarini aks ettirishi bilan ham alohida qiymatga ega. Asarda turkiy qabila va elatlar, afg'on xalqi urugʻ-qabilalarini ifodalovchi ellikdan ortiq termin qayd etilgan. Qabila urugʻ nomlari etnik termin, nisba, taxallus sifatida ham qoʻllangan.
• Kasb-hunar tushunchasini bildiruvchi semantik guruh: Kasb-hunar leksikasi xalq tarixiy taraqqiyoti bilan bog'liq. Bu jihat tadqiqotlarda atroflicha yoritilgan. Jumladan, oʻtmishdan tortib hozirga qadar oʻzbek hunarmandlari orasida qoʻllanib kelayotgan professional soʻzlar xalq turmush tarzi, ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti negizida tahlil qilingan.
• Oziq-ovqat tushunchasini ifodalovchi semantik guruh: Oziq-ovqat tushunchasini ifodalovchi semantik guruhni quyidagicha tasniflandi: a) "oziq-ovqat” tushunchasini umumlashtirib ifodalovchi so'zlar: oshliq, maunot. Oshliq "g'alla, don" tushunchasini ifodalaydi.
• “Mahbub ul -qulub”leksikasining shakl va maʼno munosabatiga ko'ra tasnifi: "Mahbub ul -qulub
• Antonimlar: A.Navoiy voqelikni ifodalashda zid ma'noli soʻzlardan oʻrinli foydalangan. Zidlik asosida voqea-hodisaning mohiyatini ta'sirchan yoritishga erishgan.