Falsafa tarixi (Eng yangi davr g‘arb falsafasi)
Ushbu kitob XIX-XX asrlarda Yevropa falsafasining rivojlanishi, jumladan, neokantchilik, ekzistensializm, vitalizm, pragmatizm va psixoanaliz kabi falsafiy yo'nalishlarni tahlil qiladi. Unda asr davomida falsafiy tafakkurning evolyutsiyasi, turli davrlarda falsafaning rivojlanishi va asosiy vakillarining qarashlari chuqur o'rganilgan. Kitobda falsafaning predmeti va vazifasi, g'arb falsafasining o'ziga xos xususiyatlari hamda turli oqimlarning ta'siri atroflicha yoritilgan.
Asosiy mavzular
- XIX-XX asrlarda g'arb falsafasi: XIX-XX asrlar falsafasi G'arb falsafasida murakkab va xilma-xil fikrlarga boy bo'lib, turli maktablar va qarashlarni o'z ichiga oladi. Bu davrda ijtimoiy-siyosiy hayot, fan-texnika taraqqiyoti va ma'naviy madaniyatdagi o'zgarishlar falsafada aks etishi, Yevropa mamlakatlari falsafasining rivojlanishi, yo'nalishlari va xususiyatlari ko'rib chiqiladi. Gegel va Marks ta'limotining ta'siri, marksistik falsafaga o'z munosabati hamda noan'anaviy (noklassik) yo'nalishlarning yuzaga kelishi, jumladan, Marksizm, neokantchilik, hayot falsafasi, psixoanaliz kabi oqimlarning rivojlanishi haqida ma'lumot beriladi.
- Neokantchilik: Neokantchilik XIX asr o'rtasida Germaniyada vujudga kelgan falsafiy oqim bo'lib, idealistik falsafiy tizimning buzilishi va nazariy falsafaning rivojiga tabiiy-ilmiy fanlarning ta'siri bilan izohlanadi. Uning asosiy yo'nalishlari 'Kantga qaytish!' shiori bilan birlashadi va asosan O.Libman, G.Kogen, P.Natorp, E.Kassirer kabi faylasuflar tomonidan rivojlantiriladi. Neokantchilik falsafasi umumiy, mavhum kategoriyalardan aniq, individual hodisalarga oʻtishni targʻib qiladi.
- Hayot falsafasi: Hayot falsafasi XIX asr oxirida olamning mexanistik manzarasiga qarshi paydo bo'lgan falsafiy oqimdir. Uning asosiy g'oyasi hayotning mexanik emas, balki jonli, uzviy tizim sifatida tushunilishi va rivojlanishidir. Hayot falsafasi shaxsning erkinligi, ijodiyoti va taqdir masalasini ko'taradi. Ushbu yo'nalishning yirik namoyandalari sifatida Fridrix Nitsshe va Vilgelm Diltey hisoblanadi.
- Vitalizm (Hayot falsafasi): Vitalizm hayotning mexanik tushunchasiga qarshi chiqqan falsafiy yo'nalishdir. U hayotni tushuntirishda «hayot kuchi», «jon» kabi tushunchalarni asos qilib oladi. Vitalizm asoschisi Genrix Bergson bo'lib, u hayotni mavjudlikning uzluksiz o'zgarishi, ijodiy rivojlanishi sifatida tushunadi. Uning ta'limotida «davomiylik» va «ijodiy evolyusiya» muhim o'rin tutadi.
- Psixoanaliz: Psixoanalitik ta'limot XIX-XX asrlarda paydo bo'lgan va Zigmund Freyd tomonidan asos solingan. Uning asosiy maqsadi insonning ichki dunyosini, ongsiz hissiyotlarini o'rganish va ularni tahlil qilishdir. Freydning fikricha, insonning xulq-atvori va hayotiga psixoanalitik usullarni qo'llash orqali tushuncha hosil qilish mumkin.
- Pragmatizm: Pragmatizm falsafasi XX asr boshlarida G'arbda shakllangan va Ch.Pirs, U.Djeyms kabi faylasuflar tomonidan rivojlantirilgan. Pragmatizmning asosiy g'oyasi - haqiqatni uning amaliy foydasi bilan bog'lashdir. Falsafa va ilm-fanning maqsadi insonning amaliy hayotiga yordam berishdan iboratdir.
- Ekzistensializm: Ekzistensializm falsafasi XX asrda paydo bo'lgan va J.P.Sartr, A.Kamyu, M.Xaydegger, K.Yaspers kabi faylasuflar tomonidan rivojlantirilgan. Ekzistensializmning asosiy g'oyasi insonning mavjudligi, erkinligi, tanlovi va mas'uliyatidir. U insonning o'z hayotini o'zi yaratishi lozimligini ta'kidlaydi.
- G'arb falsafasi: Ushbu mavzu umumiy qilib, XIX-XX asrlarda G'arb falsafasining rivojlanishiga oid bo'lib, unda turli falsafiy oqimlar va ularning asosiy g'oyalari haqida umumiy ma'lumot beradi. O'z ichiga neokantchilik, hayot falsafasi, psixoanaliz, pragmatizm, ekzistensializm kabi yo'nalishlarni oladi.