Материалшунослик ва КМТ

Ushbu kitob Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika Universiteti Termiz filiali tomonidan «MATERIALSHUNOSLIK VA KONSTRUKTSION MATERIALLAR TEXNOLOGIYASI» innovatsion texnologiyalar asosida tayyorlangan laboratoriya ishlar toʻplami boʻlib, unda metallar va qotishmalarning tuzilishi, xossalari, ishlov berish usullari, mexanik qattiqlikni aniqlash usullari, korroziyaga chidamliligi, payvandlash va plastik materiallardan buyum tayyorlash kabi mavzular chuqur oʻrganilgan. Kitobda har bir laboratoriya ishini bajarishdan maqsad, umumiy tushunchalar, zarur asbob-uskunalar va materiallar, ishni bajarish tartibi hamda nazorat savollari keltirilgan.

Asosiy mavzular

Biologik mikroskop yordamida tuzli eritmalarning kristallanish jarayonini oʻrganish: Bu mavzu biologik mikroskopning ishlashini, tuzilishini, tuzli eritmalarning bugʻlanish davrida kristallanish jarayonini oʻrganishga bagʻishlangan. Kristallanish jarayonining nazariy nuqtaga qaraganda bir oz pastroq haroratda boshlanishi, ikki davrda oʻtishi (markazlarning tugʻilishi va kristallarning oʻsishi) hamda oʻta sovish darajasining kristallarning shakliga taʼsiri haqida maʼlumot berilgan.
Metallar va qotishmalarni oʻrganish: Bu mavzu metallar va qotishmalarning asosiy turlari, fizik-mexanikaviy xossalari hamda qoʻllanish sohalari bilan tanishtiradi. Metallar qora va rangli metallarga boʻlinishi, rangli metallarning ogʻir va engil guruhlarga ajralishi, shuningdek, ularning kimyoviy belgilari, atom ogʻirligi va solishtirma ogʻirligi haqida maʼlumot beradi.
Po’latlarning makroskopik analizi: Mavzu makroskopik analiz oʻtkazish, makroshlif tayyorlash uslubini oʻrganish va po’latlarning makrostrukturasini aniqlashga qaratilgan. Unda materiallarning tashqi koʻrinishi, tuzilishi va ichki nuqsonlari oddiy koʻz yoki linza yordamida tekshirilishi tushuntiriladi.
Po’lat namunalarini mikroskopik analiz qilish: Bu mavzu metallarning mikroskopik analiz qilish usullarini amaliy oʻrganish va uglerodli po’lat namunalarining mikrostrukturasini aniqlashga bagʻishlangan. Metallografik mikroskoplarning biologik mikroskoplardan farqi hamda ularning ishlash prinsipi tushuntiriladi.
Temir-uglerod qotishmalarining mikrostrukturasini oʻrganish: Temir-uglerod qotishmalarining mikrostrukturasini oʻrganish, uglerodli po’lat va cho’yanlarning mikrostrukturasini (ichki tuzilishini) aniqlash, evtektoidgacha boʻlgan po’latlardagi uglerod miqdorini uning mikrostrukturasiga qarab aniqlashga qaratilgan. Unda ferrit, tsementit, austenit va perlit kabi strukturalar haqida maʼlumot berilgan.
Termik ishlashning po’lat strukturasi va xossalariga taʼsirini oʻrganish: Po’latlarga termik ishlov berish – toblash jarayonini va bunda struktura hamda xossalarining oʻzgarishini oʻrganishga bagʻishlangan. Mavzu kritik nuqtalar (A1, A3), temir-tsementit diagrammasi hamda po’latni toblash jarayoni va uning usullari haqida maʼlumot beradi.
Kimyoviy termik ishlov berishning po’lat strukturasi va xossalariga taʼsirini oʻrganish: Bu mavzu po’latning kimyoviy tarkibi, strukturasi va xossalariga kimyoviy termik ishlov berishning taʼsirini oʻrganishga qaratilgan. Unda tsementitlash, azotlash va tsianlash kabi kimyoviy termik ishlov berish usullari tushuntiriladi.
Asbobsozlik po’latlarining mikrostrukturasini oʻrganish: Uglerodli asbobsozlik po’latlarining mikroanalizlarini oʻrganish, koʻrinishiga qarab tarkibini aniqlash va mikrostruktura tasviriga asosan asbobsozlik po’latini tushuntirishga qaratilgan. Mavzuda tezkesar po’latlar mikrostrukturasi va ularning tarkibi ham oʻrganiladi.
Metallarning qattiqligini Brinell va Rokvell usullarida aniqlash: Metallarning qattiqligini Brinell va Rokvell usullarida aniqlashni amalda oʻrganishga bagʻishlangan. Unda qattiqlik tushunchasi, Brinell va Rokvell usullarining ishlash prinsipi va ulardan foydalanish qoidalari tushuntiriladi.
Rangli metall va qotishmalarini mikroanaliz qilish: Mis, latun va bronza namunalarini mikroanaliz qilish, holat diagrammasiga bogʻliq holda mis, latun va bronzaning mikrostrukturalarini oʻrganishga qaratilgan. Mavzu misning mikrostrukturasi, latun va bronza turlari hamda ularning tuzilishi haqida maʼlumot beradi.
Po’lat uchquniga qarab uning rusumini aniqlash: Po’latning xossalari, ishlab chiqarish turlari bilan tanishish va po’lat rusumini aniqlashga bagʻishlangan. Unda po’latlarning kimyoviy tarkibi, ishlatilish sohasi va uchquniga qarab rusumini aniqlash usullari tushuntiriladi.
Metall va qotishmalarning korroziyalanish (zanglash) jarayonini oʻrganish: Metall va qotishmalarning korroziyalanish jarayoni bilan tanishish, korroziyalanish tezligini aniqlash va bu jarayon natijasida massaning yoʻqolishini oʻrganishga qaratilgan. Mavzu metallarning tashqi muhit bilan oʻzaro taʼsiri, kimyoviy va elektrokimyoviy korroziya turlari hamda ularning aniqlanish usullari haqida maʼlumot beradi.
Metallarni payvandlash usullarini oʻrganish: Metall va qotishmalarni elektr yoyi va gaz alangasi payvandlash usullarini oʻrganishga bagʻishlangan. Unda payvandlash turlari, payvandlash zonasidagi struktura oʻzgarishlari va elektr yoyi bilan payvandlash hamda gaz alanga bilan payvandlash usullari tushuntiriladi.
Tokarlik – vintqirqish dastgohining tuzilishi va ishlashi bilan tanishish: 16K20 rusumli tokarlik – vint qirqish dastgohining tuzilishi va unda bajariladigan jarayonlar bilan tanishishga qaratilgan. Mavzu dastgohning asosiy qismlari, ularning vazifalari va ish jarayonlari haqida maʼlumot beradi.
Tokarlik keskichini, uning qismlari, elementlari va turlarini oʻrganish: Tokarlik keskichlarining qismlari, geometriyesi, turlari, ishlatilish sohalari va asosiy burchaklari bilan tanishishga qaratilgan. Mavzu keskichning tuzilishi, elementlari, burchaklari va turlari haqida maʼlumot beradi.
Kesish rejimi elementlarini oʻrganish: Kesish jarayonini xarakterlovchi muhim kattaliklar bilan tanishish va kesish rejimi elementlarini aniqlashni oʻrganishga bagʻishlangan. Mavzu kesish tezligi, surish tezligi va kesish chuqurligi kabi elementlar haqida maʼlumot beradi.
Plastmassadan buyum tayyorlash: Plastmassadan buyum tayyorlash usullari bilan tanishish, presslash, erkin quyish va bosim ostida quyish jarayonlarini oʻrganishga qaratilgan. Mavzu polimerlarning tuzilishi, turlari va ulardan buyum tayyorlash usullari haqida maʼlumot beradi.
Ba’zi yog’och xillari, kesmalari, tashqi belgilari va tuzilishini oʻrganish: Xalq xoʻjaligida konstruksion materiallar sifatida qoʻllaniladigan yogʻoch xillarining tuzilishini, asosiy kesmalarini, rangi, hidi va tashqi qavat (qobiq) xarakterini oʻrganishga bagʻishlangan. Mavzu yogʻochlarning mexanik mustahkamligi va turlari haqida maʼlumot beradi.