Elektrodinamika va nisbiylik nazariyasi

Ushbu ma'ruza matnlari to'plami "Elektrodinamika va nisbiylik nazariyasi" fanidan O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligi Abdulla Qodiriy nomli Jizzax Davlat Pedagogika Instituti Fizika-matematika fakulteti "Fizika va astronomiya" yo'nalishi talabalari uchun tayyorlangan. Ma'ruzalar davlat standartlari va o'quv dasturi talablariga muvofiq bo'lib, elektrodinamikaning asosiy tushunchalari, qonunlari, elektr maydoni, kuchlanishi, o'tkazuvchanlik, dielektriklar, magnitizm, elektromagnit induktsiya, o'zgarmas tok, o'zgaruvchan tok va yarim o'tkazgichlar kabi mavzularni o'z ichiga oladi. Kitobda nazariy ma'lumotlar bilan bir qatorda, mavzularni mustahkamlash uchun misollar va amaliy mashg'ulotlar ham keltirilgan.

Asosiy mavzular

Kirish. Elektromagnitizm tabiati haqida tassavurlarning rivojlanishi to'g'risida tarixiy ma'lumotlar. Zaryadlarning saqlanish qonuni. Elektr zaryadning o'zaro ta'siri. Elektr maydon.: Ushbu mavzu elektr va magnit hodisalarining tabiatini, ularning rivojlanish tarixini, zaryadning saqlanish qonunini, elektr zaryadlarining o'zaro ta'sirini va elektr maydon tushunchasini ochib beradi. Ayniqsa, elektrostatikaning asosiy qonunlari, elektrlanish usullari va zaryadning saqlanish qonuni batafsil tushuntirilgan.
Kulon qonuni.: Kulon qonunining mohiyati, uning matematik ifodasi va tajribaviy asoslari tushuntiriladi. Zaryadlar orasidagi o'zaro ta'sir kuchining zaryad miqdoriga va masofaga bog'liqligi o'rganiladi. Shuningdek, Dielektrik muhitning ta'siri va Kulon qonunining umumiy shakli ham keltirilgan.
Elektr maydon. Maydon kuchlanganligi. Metodlar qo'shilishi (supperpozisiya): Elektr maydon, maydon kuchlanganligi va uning vektor xarakteristikasi tushuntiriladi. Bir nechta zaryadlar hosil qilgan maydonlarni hisoblashda supperpozitsiya prinsipining qo'llanilishi misollar bilan ko'rsatilgan.
Ostrogradskiy- Gauss teoremasi.: Teoremaning mohiyati, elektr zaryadlarining zichliklari (sirt, hajm, chiziqli) va ularning elektrostatik maydonni hisoblashdagi ahamiyati tushuntiriladi. Zaryadlangan tekislik, silindr va sfera atrofidagi elektr maydonni hisoblash usullari keltirilgan.
Yassi kondensator.: Yassi kondensatorning tuzilishi, elektr maydoni va energiyasi, shuningdek, energiyaning zichligi hisoblanadi. Kondensator qatlamlari orasidagi elektr maydon va uning ta'siri tahlil qilinadi.
Dielektriklar va o'tkazgichlar. Dielektrikni qutblanishi. Bog'langan zaryadlar. Dielektrikdagi maydon kuchlanganligi.: Dielektriklarning tuzilishi, ularning qutblanishi, dielektrikdagi maydon kuchlanishining hosil bo'lishi va uning o'zgarmasligi kabi tushunchalar atroflicha o'rganilgan.
Magnit maydon: Magnit maydonning hosil bo'lish sabablari, uning xossalari, magnit maydon kuchlanganligi (induktsiyasi) tushunchalari va ularni hisoblash usullari, hamda turli shakldagi o'tkazgichlar (to'g'ri o'tkazgich, aylana, solenoid, toroid) uchun magnit maydon induksiyasini hisoblash ko'rsatilgan.
Magnit maydonda tokli o'tkazgichga ta'sir qiluvchi kuch. Xoll effekti.: Lorents kuchi, Xoll effekti va ularning tabiatini tushuntirish bilan birga, elektronning zaryadini aniqlash usullari ko'rsatilgan. Shuningdek, elektr va magnit maydonlarda zaryadli zarralarning harakatlari ham o'rganiladi.
Yarim o'tkazgichlar elektr o'tkazuvchanligi va temperaturaga bog'liqligi. To'liq zanjir uchun Om qonuni.: Yarim o'tkazgichlarning xossalari, n-tiplar va p-tiplarining hosil bo'lishi, temperaturaga bog'liqligi va ularning elektr o'tkazuvchanligi ko'rib chiqiladi. To'liq zanjir uchun Om qonuni va Kirxgof qoidalari ham yoritilgan.
Elektron emmisiya. Vakuumli diodning V.A.X.i. To'yinish toki.: Vakuumda elektr toki, elektron emmisiya, vakuumli diodning tuzilishi va Volt-Amper xarakteristikasi, to'yinish toki tushunchalari va ularning qonuniyatlari o'rganilgan.
Tokning zichligi. Stotsionar toklarning birligi. Joul-Lens qonuni.: Tok zichligi, Joul-Lens qonuni va uning kelib chiqishi, qarshilikning haroratga bog'liqligi, o'tkazuvchanlik va o'tkazuvchanlikning haroratga bog'liqligi kabi mavzular yoritilgan.
O'zgarmas tok. Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni. O'tkazgich qarshiligi.: Om qonuni, o'tkazgich qarshiligi, o'ta o'tkazuvchanlik tushunchalari va ularning mohiyati izohlangan.
O'zgarmas tok. Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni. O'tkazgich qarshiligi.: Om qonuni, o'tkazgich qarshiligi, o'ta o'tkazuvchanlik tushunchalari va ularning mohiyati izohlangan.
Elektromagnit induktsiya hodisasi. Faradit qonuni.: Elektromagnit induktsiya hodisasi, Faradit qonuni va uning tajribaviy asoslari, o'zinduktsiya hodisasi, magnit maydon energiyasi va uning zichligi kabi mavzular yoritilgan.
Kvazistatsionar toklar.: Kvazistatsionar toklar, ularning xususiyatlari va Om qonuni, Kirxgof qoidalari hamda ularning AC zanjirlariga tatbiqi ko'rib chiqilgan.