Jinlash mashinasidagi asinxron dvigatelni qizishini oldini olish, nazorat qilish sistemasini tadqiq etish
Ushbu bitiruv malakaviy ishi paxta xom ashyosini jinlash mashinasidagi asinxron dvigatelni qizishini oldini olish jarayonini avtomatlashtirish masalasiga bag'ishlangan. Ishlab chiqarishni avtomatlashtirishda yuqori samaradorlikka erishishning bevosita sharti asosiy va yordamchi ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash hisoblanadi. Ish natijasida quyidagi masalalarning yechimlarini olishga erishildi: 1. Paxta xom ashyosini jin mashinasini dvigateli avtomatlashtirish ob'ekti nuqtai nazaridan va jarayonni boshqarish sistemasini yaratish sohasi bo'yicha mavjud boshqarish sistemalari tadqiq qilindi. 2. Avtomatlashtirishda texnologik jarayonning xususiyatlari va unga ta'sir qiluvchi asosiy omillar aniqlandi. 3. Jinlash mashinasining elektr dvigatelini mexaniq xarakteristikasini hisoblandi. 4. Jinlash mashinasining elektr yuritmasi uchun magnit yurgizgich tanlandi. 5. Jinlash mashinasining elektr yuritmasini avtomatik nazorat qilish sxemasini yaratildi. 6. Zamonaviy dasturiy ta'minotlardan biri bo'lgan Matlab dasturida sistemaning modeli va dinamik xarakteristikalari olindi. 7. O'tkinchi jarayonga qo'yilgan talablar bo'yicha rostlagich parametrlarining optimal qiymatlari aniqlandi.
Asosiy mavzular
- KIRISH: Prezident Sh.M.Mirziyoyev tomonidan tasdiqlangan 2017-2021 yillarda Oʻzbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasi butun xalqimiz, ayniqsa, yoshlar tomonidan katta qiziqish bilan kutib olindi. Zero, Strategiyada barcha sohalarni rivojlantirish boʻyicha qator vazifalar oʻz ifodasini topgan. [1]. 2017 - 2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasi tasdiqlandi: davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirishga yo'naltirilgan demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va mamlakatni modernizatsiya qilishda parlamentning hamda siyosiy partiyalarning rolini yanada kuchaytirish, davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish, davlat xizmatining tashkiliy-huquqiy asoslarini rivojlantirish, «Elektron hukumat» tizimini takomillashtirish, davlat xizmatlari sifati va samarasini oshirish, jamoatchilik nazorati mexanizmlarini amalda tatbiq etish, fuqarolik jamiyati institutlari hamda ommaviy axborot vositalari rolini kuchaytirish; qonun ustuvorligini taʼminlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilishga yo'naltirilgan sud hokimiyatining chinakam mustaqilligini hamda fuqarolarning huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini mustahkamlash, ma'muriy, jinoyat, fuqarolik va xo'jalik qonunchiligini, jinoyatchilikka qarshi kurashish va huquqbuzarliklarning oldini olish tizimi samarasini oshirish, sud jarayonida tortishuv tamoyilini to'laqonli joriy etish, yuridik yordam va huquqiy xizmatlar sifatini tubdan yaxshilash; iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo'naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o'sish sur'atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, qishloq xo'jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish bo'yicha institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag'batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investitsiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish; ijtimoiy sohani rivojlantirishga yo'naltirilgan aholi bandligi va real daromadlarini izchil oshirib borish, ijtimoiy himoyasi va sog'lig'ini saqlash tizimini takomillashtirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy faolligini oshirish, arzon uy-joylar barpo etish, yo'l-transport, muhandislik-kommunikatsiya va ijtimoiy infratuzilmalarni rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish bo'yicha maqsadli dasturlarni amalga oshirish, ta'lim, madaniyat, ilm-fan, adabiyot, san'at va sport sohalarini rivojlantirish, yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish; xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag'rikenglikni taʼminlash, chuqur o'ylangan, o'zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritishga yo'naltirilgan davlatimiz mustaqilligi va suverenitetini mustahkamlash, O'zbekistonning yon-atrofida xavfsizlik, barqarorlik va ahil qo'shnichilik muhitini shakllantirish, mamlakatimizning xalqaro nufuzini mustahkamlash. O'zbekistonning yon-atrofida xavfsizlik, barqarorlik va ahil qo'shnichilik muhitini shakllantirish, mamlakatimizning xalqaro nufuzini mustahkamlash[1]. Yuqoridagi strategiyalar davlatimizni yanada buyuk bo'lishida ustivor vazifalardir. Mavzuning dolzarbligi: mustaqil respublikamiz resurslarini tejash masalasi iqtisodiy rivojlanishning omillaridan biridir. O`zbekistonning birinchi prezidenti I.A.Karimov ta'kidlaganidek: «Elektroenergetika tizimini modernizatsiya qilish, energiya iste'molini kamaytirish va energiya tejashni samaradorlik tizimini amalga oshirish iqtisodiy raqobatbardoshliligini yanada kuchaytirish, aholi farovonligini yuksaltirish ko'p jihatdan bizning mavjud resuruslardan qanchalik tejamkorli foydalana olishimizga bog'liqdir» [2]. Texnologiyalar sohasida erishilgan muvaffaqiyatlar xalq xo`jaligining texnik taraqqiyoti, mustaqil mamlakatimizning iqtisodiyoti va madaniyatini rivojlantirish, shuningdek, aholining turmush faravonligi uchun birinchi darajali ahamiyatga ega bo'lgan sanoatni yaratishga asos bo'ladi. Shuni ta'kidlash kerakki, mashinasozlik zavodlarimiz tomonidan paxta sanoatlari uchun ko'plab ishlab chiqarilayotgan mashina, uskuna, dastgohlar o'zlarining texnologik ko'rsatkichlari bilan chet el firmalari tomonidan ishlab chiqarilayotgan turdosh mashinalardan qolishmaydi. Lekin ularni kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish borasidagi ishlar ancha orqada qolib ketgan. Maxsus moslashtirilgan datchiklar va avtomatik nazorat qiluvchi sistemalarning yo'qligi tufayli, yuqori tezlik bilan havo uzatish quvurida uzluksiz harakat qilayotgan paxta xom ashyosining ko'pgina muhim texnologik parametrlarini, ya'ni uning namligini, miqdorini, sifatini va boshqalarni o'lchash va nazorat qilishning iloji bo'lmay turibdi. Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish texnika taraqqiyotining asosiy yo'nalishlaridan biri bo'lib, u ishlab chiqarish samaradorligini muttasil oshirish, mahsulot sifatini yuqori darajaga ko'tarish, xarajatlarini kamaytirish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, ishlab chiqarishda xavfsizlikni ta'minlash va atrof-muhitni himoya qilish uchun xizmat qiladigan asosiy omil hisoblanadi. Avtomatlashtirish ilmiy tadqiqotlarga tobora kengroq kirib borib, fan va texnikani rivojlantirish uchun yangi imkoniyatlar ochib bermoqda. Bundan tashqari, avtomatlashtirish avvallari inson boshqarishga qodir bo'la olmagan yangi, yuqori intensiv jarayonlarni amalga oshirishga, tabiatda ma'lum bo'lmagan yangi, samarali materiallarni yaratishga imkon beradi. Mavzuning maqsad va vazifalari: sanoatni avtomatlashtirishning ahvoli va istiqbollarini baholashda faqat avtomatik boshqarish tizimlari va avtomatikaning texnik vositalari tavsifnomasi bilangigina cheklanib qolmasdan, balki, avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish, boshqarishning tizim va vositalarini tashkil etishning hamda iqtisodning o'zaro shartlashilgan muammolari keng qamrovda qarab chikilishi kerak. Ishlab chiqarishni avtomatlashtirishda yuqori samaradorlikka erishishning bevosita sharti asosiy va yordamchi ishlab chikarish jarayonlarini mexanizatsiyalash hisoblanadi. Avtomatlashtirishni rivojlantirish dinamikasiga quyidagi ko'p sonli qonuniy va tasodifiy omillar ta'sir ko'rsatadi: texnologiya va qurilmaning holati hamda avtomatlashtirishga tayyorgarligi, xomashyo, chala mahsulotlar va energetik resurslarning sifati hamda barqarorligi, xodimlarning malakasi, ishchi va mutaxassislar faoliyatini tashkil etish va hokazo. Keyingi yillarda davr talabiga ko'ra respublika paxta tozalash sanoatida yuz berayotgan o'zgarishlar, joriy etilayotgan yangi texnologiyalar, paxtani qayta ishlashdan ko'proq va sifatli tola ishlab chiqarish maqsadida avtomatlashtirilgan texnologiyalarni joriy qilish bilan mahsulot tannarxini keskin kamaytirish, ishchi-xizmatchilarning mehnat sharoitlarini yaxshilash mumkindir. Shu maqsadda ushbu bitiruv malakaviy ishi paxta xom ashyosini jinlash jarayonidagi texnologik jarayonning ish faoliyatini avtomatlashtirish masalasiga bag'ishlangandir. Bitiruv malakaviy ishimni bajarishda mutaxassislik fanlari mashg'ulotlarida va ishlab chiqarish amaliyotlarida olingan nazariy va amaliy bilimlardan keng foydalandim. Ishning obekti va predmeti: “O`zpaxtasanoatilm" ilmiy ishlab chiqarish, "O'zbekpaxtamash” birlashmasi va jinlash mashinasidagi asinxron dvigatelining qizishini nazorat qilish sistemasi. Ishning hajmi: bitiruv malakaviy ishi kirish, uchta bob, 8ta paragraf, 30 ta rasm, 6 ta jadval, 15 ta foydalanilgan adabiyotlar va 5 ta internet saytidan iborat bo`lib, 58 betni tashkil etadi .
- I BOB. JIN MASHINASINING ISH REJIMLARI TAXLILI: Chigitli paxtani dastlabki ishlashning asosiy mazmuni chigitdan tolani ajratib olishdan iborat bo'lib tola, chigit va boshqa komponentlar sifatini ta'minlovchi bir nechta operatsiya, o'nlab o'timlardan iborat bo'lgan murakkab texnologik jarayondir. Paxtani ishlash mashinalarini ularning funktsional vazifalariga va konstruktiv xarakteristikalariga muvofiq oqim liniyalari va batareyalarga joylashtiriladi. Shunga muvofiq paxta va paxta mahsulotlari oqim hosil qilib jihozdan jihozga harakatlanadilar va bunda ularning unumdorliklari har bir bo'g'inda bir-biriga mos bo'lishi talab qilinadi. Texnologik jihozlarni unumdorliklari esa ishlov berilayotgan xom ashyoning qayishqoqlik xususiyatlari, paxtaning sanoat va selektsion navlari, tolaning uzunligi va yo'g'onligi, pishib yetilish darajasi, chigitlarning o'lchamlari va ulardan tolaning ajrash kuchi, turli yot qo'shilmalarning mikdori, turi va xususiyatlari, havoning namligi va harorati kabi juda ko'p omillarga bog'liq bo'ladi. Bulardan tashqari mashinalardagi turli ishchi organlarining umumiy holati, shu jumladan ularning paxtaga tegib ish bajaradigan ishchi yuzalarining holati va uning ish vaqti mobaynida to'xtovsiz yeyilib o'zgarishi ham ta'sir ko'rsatmay qolmaydi [2]. Shuning uchun paxta zavodining hamma mashinalari teng ishlashi har bir operatsiyada paxtani mashinadan mashinaga bir meyorda uzatish, uning titilganligini, tozalanishini va boshqa ko'rsatkichlarini ta'minlash masalalari ancha murakkabdir. Bu masalalarni hal qilish uchun bir qator texnologik vositalarni qo'llashga to'g'ri keladi. Bular qatorida paxtani ishlovga uzatishning dozalovchi qurilmalarini, richagli qo'l ta'minot rostlovchilarini, dozalashning diskret vositalari (richaglar, tishli uzatmalar, funktsion boglanishlar, qarshilikni o'zgartirish va h.k.) ni ko'rsatish mumkin bo'lib ular tashqi rostlash qurilmalaridir. Bu esa albatta paxta tolasining tabiiy xususiyatlarini saqlab qolish va har bir holatda mumkin bo'lgan maksimal unumdorlik bilan ishlashga imkon bermaydi. Oqibat natijada har bir korxona va butun mamlakat miqyosida juda katta iqtisodiy yo'qotishlar sodir bo'ladi. Mazko'r holat texnologik mashinalarning ish rejimi va unumdorligini tashqi va ichki texnologik omillarning o'zgarishlariga mos ravishda boshqarish va rostlash masalalarining hozirgi holatini va bu sohadagi tadqiqotlarning asosiy yo'nalishlarini tahlil qilish asosida "pishib yetilib" o'z yechimini kutayotgan muammolarni aniqlash va ularni yechishning nazariy va amaliy jihatlarini belgilashni taqozo qiladi. Nazariy olganda bu masalalarni chuqurroq o'rganish asosida bir qator, masalan, ishchi organlarni, yuritmaning yuklanishi, bir vaqtda ishlanayotgan mashinalar soni va, nihoyat, olinayotgan mahsulot sifatini boshqarish kabi ko'rsatkichlarni rostlash tizimlarini yaratish mumkin. Boshqarishning ko'rsatilgan parametrlarini rostlashni amalga oshirish uchun eng to'g'ri yechim bu paxta mashinasi ishining nazorat tizimini ta'minot rejimi vaqti-vaqti bilan o'rnatib qo'yiladigan ishlatish ob'ekti sifatida yaratishdir. Masalan, zamonaviy arrali va valikli tola ajratkich mashinalarda - har 3-4 soatda. Paxta mashinalari ish qobiliyati o'zgarishini statistik tahlil grafiklari ko'rinishida keltirish mumkin (1.1-rasm) [3]. Undan ko'rinishicha turli paxta tozalash jihozlari ish qobiliyatini 3 kundan bir oygacha bo'lgan muddat ichida yo'qotar ekan. Mashinalar ish qobiliyatini vaqt bo'yicha o'zgarishi empirik bog'lanishning analitik ko'rinishi quyidagicha yoziladi [4]. Φ= η· Μ· L · Π· 02 · X•q(t) bu yerda: F – mashinaning ish qobiliyati; η – foydali vaqt koeffitsienti; M - ish bo'g'inlari soni (baraban, val); L - bo'g'inning foydali uzunligi; P - hisobiy ish qobiliyati; 02 - bir tekislik koeffitsienti; X - paxtani shu operatsiyaga tayyorlanganligi; q(t) - mashinaning ish stabilligini yo'qotish funktsiyasi. 1.1-rasm. Paxta tozalash mashinalari ishlatish vaqtini hisobga olib ular ish qobiliyatining statistik tahlili. Yuqorida aytilganlardan xulosa qilish mumkinki, chigitli paxtani to'xtovsiz uzatiladigan texnologik jarayon sharoitida chigitli paxtaning ham miqdoriy xarakteristikalarini, ham jinlarning jinlash qobiliyatini o'zgarishini inobatga olgan holda paxtani uzatishni aniq rostlash zarur. Kolosnikli panjara. Kolosnikli panjara arrali jin kamerasining muxim qismlaridan biridir. U arra disklarini kolosniklar orasidan ish kamerasiga erkin o'tkazib, arra tishlariga ilingan tolalarni chigitidan ajratib keyin erkin olib chiqib ketish uchun xizmat qiladi. Kolosnikli panjara ayrim kolosnik 2 lardan (1.2-rasm) tuzilgan bo'lib, ular peshtoq brus 1 bilan birga ish kamerasining profilini tashkil qiladi. Kolosniklar yuqori brus 1 va pastki brus 3 ga vintlar bilan biriktirilgan.Arrali jinlarning normal ishlashi uchun kolosnikli panjaraning ichki sirti tekis, o'nqir- cho'nqirlari yo'q va kolosniklar oralig'i ish zonasida 3+0.2 mm, yuqori hamda pastki qisimda esa 4.5 5 mm bo'lishi kerak.Bir panjarada kolosniklar soni valdagi arralar sonidan bir dona ortiq bo'lib, ikki dona jiz kolosnik ikki chetga qo'yiladi, qolgan normal enliklari esa oraliq kolosniklar hisoblanadi. Arrali tsilindr. Arrali tsilindr (1.3-rasm) arrali jinning asosiy ish organi hisoblanib, Arrali val uzunligining o'rtasiga qo'zg'almas shayba o'rnatilgan bo'lib, bundan ikki tomonga qarab arra diskalari diametri 162 mm yoki 180 mm bo'lgan qistirmalar bilan navbatlanib terib chiqiladi. Tola arra tishlaridan aylanuvchi cho'tkali baraban bilan yoki soplodan arrali tsilindrga haydaladigan havo oqimi bilan ajratiladi. Arrali jinlar havo soplosining o'rnatilish joyiga qarab tolani yuqioridan yoki pastdan ajratadigan jinlarga bo'linadi. Tolaning uchish tezligi amalda 3 m/sek, arra tishining chiziqili tezligi esa V₁=12 m/cek bo'lgani uchun tolani ajratuvchi havo oqiimining tezligi 20 m/sek bo'lishi kerak. Lekin, haqiatda soplodan chiqiadigan havo oqimining tezligi 65÷70 m/sek ga teng qilib olinadi. Arra tishlari ish kamerasi ichida aylanganda chigitli paxta bo'lakchalaridan tolalarni ilib oladi va kolosniklar orasidan o'tkazib, havo oqimi bilan ajratib olish zonasiga keltiradi. Arrali tsilindr chigitli paxta valigini aylantirib, arra tishlarini tola bilan ta'minlab, mashinaning unumli ishlashini ta'minlaydi. Arrali tsilindrga quyidagi texnologik talablar qo'yiladi: arrali tsilindrning tola ilish qobiliyati yuqori bo'lishi kerak, bu esa arra tishlarining axvoliga bog'liq; arrali disklar valga maxkamlangan bo'lib, ish vaqtida o'zining holatini o'zgartirmay kolosniklar orasidan o'tii kerak. 1.2. Jinlash jarayonini avtomatlashtirish imkoniyatlari Paxtani oqimli ishlashda texnologik jarayonning uzluksizligini ta'minlash uchun chigitli paxtani akkumulyatsiya qilish yoki to'plash tizimi, masalan, har bir jinda individual bunkerlar, batareya tizimlari uchun to'plagichlar, ortiqchasini chiqarish kameralari ko'zda tutilgan. Ehtimollik nazariyasi asosida o'tkazilgan nazariy tahlilning ko'rsatishicha akkumulyatsiyalash jinlash mashinalarining ish qobiliyatini umuman olganda oshiradi, lekin texnologik jarayonlarning kechishiga ta'sir qiluvchi xom ashyo xossasi, uning ishlovga tayyorlanganligi, tashish, taqsimlash, bo'shatish texnik vositalari, hamda jinlash mashinalarining ishchi organlari holatiga bog'liq bo'lgan ko'pgina omillarni aniq topishning iloji yo'q. Shuni aytish lozimki, chigitli paxtani jinlash oqimni operativ rostlash, xom ashyo xarakteristikasini nazorat qilish, to'plangan mahsulot miqdorini o'lchash vositalari yo'q. Vaholanki sanoatning boshqa sohalarida bu vazifalarning texnik vositalari mavjud. Shuning uchun paxta tozalashda hozirga qadar bu vazifalarni operator bajaradi. U jinlash mashinalari ishini nazorat qilishi va oqim harakatidagi tebranishlarni kuzatib turishi, barcha o'zgarishlarni qo'l operatsiyalari yordamida tuzatib turishi kerak. Paxta tozalashda eng asosiy texnologik jarayon bo'lgan arrali jinlashda unumdorlik paxta valigi zichligi va tola sifatining o'zaro yaqin bog'lanishi borligi paxta tozalash amaliyotida anchadan biri maʼlum. Arrali jinlash jarayonini ilmiy o'rganilishning boshlanishi injener I.P. Botvinkinning [5] 1925 yilda bajarilgan ishi hisoblanadi. "Хлопковое дело" jurnalida 1925 yildan 1930 yilgacha Tajriba paxta zavodi mutaxassislari tomonidan bajarilgan arra va xom ashyo valigi o'zarota'siri to'g'risidagi tadqiqotlar natijalariga bag'ishlangan qator maqolalar chop etilgan. Levkovich B,A. ning tadqiqotlari [8], jinning unumdorligi va nuqson hosil bo'lishi xom ashyo valigining aylanish tezligiga bevosita bog'liq ekanligini ko'rsatdi. Keyinroq IX. Boldinskiy [9] o'z tadqiqotlarida jinning unumdorligining o'sishi albatta xom ashyo valigi zichlipshi ortishi bilan birga sodir bo'lishini isbotladi. Ammo zichlikning ortishi bilan unumdorlik ortishi ma'lum chegaragacha bo'lib keyin unumdorlik pasaya boshlaydi. Bu holat yonbosh yo'nalishdagi kuchlanmalarning ta'sirida xom ashyo valigi aylanish tezligi kamayib borishi bilan bog'liq bo'lib zichlik 550...600 kg/m³ bo'lganida jarayon butunlay to'xtab qolishini G.I. Miroshnichenko isbot qilgan [10]. B.A, Levkovichning keyingi tadqiqotlari ko'rsatishicha xom ashyo valigi tezligi va ta'minlash intensivligi jin unumdorligini katta chegaralarda o'zgarishi mumkin [11]. Ta'minotning o'zgarishi xom ashyo valigi parametrlarini (harakat tezligi, zichlik, og'irlik, alohida fraktsiyalarni mavjudligi) o'zgartiradi, bu esa, o'z navbatida, arralar tishlari bilan tola ilish va uzish uchun ma'lum sharoitlarni o'zgartiradi. Bu xulosalar boshqa olimlar tomonidan olingan eksperimental ma'lumotlar bilan tasdiqlanadi. Paxta zavodlarining amaliyotida jinlashda xom ashyo valigining zichligini sub'ektiv, qo'lda ushlab, o'rnatiladi va rostlanadi. Buning uchun jinning ta'minlanishini chigitli paxta navnga qarab ish tajribasidan aniqlanib belgilangan tezlikka o'rnatiladi, so'ng esa xom ashyo valigining zichligi va chigitlarning tukdorlik darajasini rostlashga o'tiladi, B.I.Bekmirzaev tomonidan xom ashyo valigi zichligining tola va chigit sifatiga ta'siri haqida eksperimental ma'lumotlari olingan (1.1-jadval). 1.1-jadval. I va III navli o'rta tolali chigitli paxtani ishlashda xom ashyo valigi zichligini tola va chigit sifatiga ta'siri. Ulardan ko'rinadiki, tolaning eng kam shikastlanishi I-sort paxtada xom ashyo valigi zichligi 325 kg/m³ bo'lganida III-sort paxtada esa 290 kg/m³ bo'lganida kuzatiladi (1.4-rasm). Toladagi nuqson va iflos aralashmalarning miqdori, % 1.4-rasm. Tola nuqonlari miqdorini (tolali po'stloq, kombinatsiyalangan chigallar, chigallar va tugunaklar) I- va III-sortli chigitli paxtani jinlashda xom ashyo valiki zichligiga bog'liqligi. O'tkazilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, tolada jinlash nuqsonlarini hosil bo'lish sabablaridan asosiysi xom ashyo valigining ortiqcha va o'zgaruvchan zichligidir. Xom ashyo valigi zichligi oshganda to'quv jarayonida yomon ta'sir qiluvchi chigallar, kombinatsiyalangan chigallar va tugunaklar hosil bo'ladi. Jinlash nuqsonlarini kamaytirish uchun jinlash jarayonini xom ashyo valigining nisbatan bo'sh va turg'un zichligida amalga oshirish kerak. Mualliflar xom ashyo valigi elastik elementli bo'lganda jinda olingan tola sifatini tadqiq qilishgan. Tajribalarda 108F I nav qo'lda terilgan, namligi 7,2% va jinlashdan oldingi ifloslanganligi 0,40% chigitli paxtadan foydalanilgan. Optimal diametri (150 mm) va tezligi (230 ayl/min) bo'lgan xom ashyo valigining elastik elementli arrali jin ish natijalarini ZXDD-M jin ishi ko'rsatkichlari bilan solishtirilgan. Mahsuldorlik oshishi bilan xom ashyo valigi zichyanga ham oshadi, bu esa jinlash nuqsonlarini ortishiga oshib keladi,, Ikki jinning ishi solishtirilganda ko'rinadiki, elastik valikli jinda xom ashyo vali zichligi pastligi sababli nuqsonlar yigindisi va tolani ifloslanganligi asosan jinlash nuqsonlari hisobiga 0,5-0,6 abs % ga kamayadi [5]. Tajriba natijalari bo'yicha mualliflarning xulosalariga ko'ra jinlash nuqsonlarini kamaytirish uchun xom ashyo valigi zichligini kamaytirish va jinlash jarayonini xom ashyo valigini aylantiruvchi elastik element yordamida tezlatish kerak. Shu tadqiqot doirasidagi TSNIIXpromning yigirish laboratoriyasining olingan toladan yigirilgan ip sifati bo'yicha ma'lumotlari ham shu fikrni tasdiqlaydi. 1.2-jadval. Nuqsonlar yig'indisi va tolaning ifloslanganligi, % Yuqoridagilardan kelib chiqib xulosa qilish mumkinki, arrali jinlash jarayonida xom ashyo valigining zichlik va tezlik parametrlari ta'minlash intensivligi va tozalangan chigitning chiqarib yuborish jarayoniga bog'liq va ularni, ayniqsa xom ashyo valigi zichligini tola ajratish davomida optimal qiymatlarini saqlab turish chigitli paxtadan sifatli mahsulot olishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. 1.3. Jinlash mashinasini boshqarish jarayonining taxlili Paxta xom ashyosini kayta ishlashning asosiy bosqichlaridan biri bu chigitdan tolani ajratish jarayonidir. Bu jarayon jinlash jarayoni deb ataladi. Jinlash jarayoni boshqa jarayonlardan texnologik operatsiyalarning turli tumanligi, uzluksizligi, texnologik parametrlarning o'zaro bog'liqliligi bilan va boshqa turli murakkab faktorlarning mavjudligi bilan farq qiladi. Mahsulotning sifatliligiga va kerakli mexnat unumdorligiga jarayonni avtomatlashtirish asosida texnologik parametrlarni boshqarishni kompleks optimallashtirish va qat'iy texnologik rejimlarni ushlab turish orqali erishish mumkin. Yuqorida qo'yilgan masalani yechish uchun birinchi navbatda texnologik jarayonni boshqarish ob'ekti nuqtai nazaridan o'rganish talab etiladi. Chigitli paxta seperator va taqsimlovchi shnek yordamida xar bir jinga yetkazib beriladi. Paxta ta'minlagich yordamida titilib, tozalanib jinning ishchi kamerasiga bir tekisda kelib tushadi (1.5-rasm). Jinning ishchi kamerasiga tushgan chigitli paxtani chigit tarog'ining yonida aylanayotgan arra tishlari ilib olib arra yoyi bo'ylab sudrab qobirg'alarga olib keladi. Arra tishlariga ilingan tolali chigitlar boshqa tolali chigitlarni ilashtirib ularni ham tortadi: shu yo'sinda arraning aylanishi hamda tolali chigitlarning bir-biriga ilashishi natijasida ishchi kamerasida paxta (xom ashyo valigi) aralashmasi aylana boshlaydi. SHunday qilib arraning aylanishiga qarshi tomonga aylanuvchi xom ashyo valigi hosil bo'lib, u arra tishlarini tola bilan uzluksiz ta'minlaydi. Xom ashyo valigining aylanish tezligini oshirish uchun ishchi kamerasining ko'ndalang kesimini kattalashtirish mumkin, lekin bu esa o'z navbatida (arra aylanishi o'zgarmaganda) xom ashyo valigining kamera devorlariga ishqalanish kuchini ko'paytirib, uning aylanishiga to'sqinlik qiladi. Kameraning xom ashyo valigida tolalardan butunlay ajralib, chiqishga tayyor bo'lgan chigitlar valik massasining 50 foizidan ko'p qismini tashkil etadi. Shuning uchun ishchi kamerasining unumdorligini faqat chigitning kamerada o'rtacha bo'lish vaqtini kamaytirish hisobigagina oshirish mumkin. Arraning aylanasi 320 mm va aylanish tezligi 730 min⁻¹ bo'lganda arra tishining chiziqli tezligi 12 m/s ga teng bo'ladi. Xom ashyo valigining aylanish tezligi kameraning shakliga va jinning ishlashiga qarab 100 dan 130 min⁻¹ gacha boradi. Agar kameradagi xom ashyo valigining shartli aylanasini arrali disklar aylanasiga teng deb olsak, xom ashyo valigining sirtida u joylashgan paxta bo'lakchasining chiziqli tezligi 2 m/s ga teng bo'ladi. Demak, arra tishining xom ashyo massasiga kelib kirish nisbiy tezligi 10 m/s teng bo'ladi. Chigit tarog'i ustida tishlar ilib olgan chigitli paxta bo'lakchasining tezligi arra tishining chiziqli tezligiga (12 m/s) yaqin keladi. Arraning kirish qismida paxta bo'lakchalari qo'zg'almas qobirg'alarga duch kelgani uchun tezliklari 1,1÷1,5 m/s gacha kamayadi. £obirg'alarning ustida ularning tezligi 2,04-2,2 m/s gacha ortadi. Arraning yuqori (chiqish) yoyi qismida xom ashyo valigining tezligi yana oshib 2,5-2,8 m/s gacha yetadi va shu tezlikka chigit tarog'i zonasida yana qo'shiladi (1.6-rasm). Chigitli paxta bo'lakchalarining chiziqli tezligi xom ashyo valigining sirtida bu tartibda o'zgarib turishi xom ashyo valigini tashkil qiluvchi paxta bo'lakchalarining ichki siljishi borligini va ishchi kamerasidagi paxta bo'lakchalari aylanish dinamikasining ancha murakkab ekanligini ko'rsatadi. Quyida DP-130 jin mashinasining boshqarish jarayonini taxlil qilamiz. Nazariy tomondan arrali jinning unumdorligi quyidagi formula asosida aniqlanadi: I=1.8-103 - 130 - K.Vn.n₂ t· Sin²γ₁· Sin(γ-α) Cos(y+y₁). Cos(y+1) bu yerda: K – arra tishlaridan foydalanish koeffitsienti (K ≤ 0,5); Vn - arraning aylanish tezligi, m/s (Vn = 12,2 m/s); n₁ = 1 / S₁ - bir mm yuzaga sig'adigan tolalar soni; S1 - bir tolaning ko'ndalang qirqim yuzasi, sm (S₁ = 58 ≈ 230 mk²); n2 - bir gramm toladagi tolalar soni, (n2 - 200000 dan 300000 donagacha); t - arradagi tishlar qadami, mm (t = 3,59 mm); Y1 - tishning qiyalik burchagi, grad. ( γ₁ = 10°); y - tishning oldingi burchagi, grad. ( γ = 40° ); a - arraning radial tekisligi va tolaning tekislik bo'yicha siljishi orasidagi burchak, grad. a burchak o'z navbatida quyidagi formula bilan aniqlanadi: a = arctg·m.V2_m.V² -μ·C·R·V² C·R·V²· μ·m·V2 2 bu yerda: m – tolaning massasi, g (m = 0,17); V - arra tishlarining tezligi, m/s (Vn = V); μ - paxtaning ichki tortishish koeffitsienti (µ = 0,83); C - proportsionallik koeffitsienti; R - arraning radiusi, m (R = 145 - 160 mm). Yuqoridagi tenglamadan ko'rinib turibdiki, arrali jinning ish unumdorligi arra disklarining tezligiga, tishning geometrik o'lchamlariga va y1 xamda y burchaklariga bog'liq. Bu qiymatlarni ma'lum chegarada o'zgartirib tola ajratkichning ish unumdorligini oshirish mumkin.
- II BOB. RAXTA TOZALASH KORXONASIDA JINLASH JARAYONINI AVTOMATLASHTIRISH MAQSADIDA O'RGANISH: Jinlash mashinasi elektrodvigateli sifatida qisqa tutashtirilgan rotorli asinxron dvigateli ishlatiladi. Elektrodvigateli PH =75 кВт quvvatga, nH = 740 мин¹ aylanish tezligiga ega. Elektrodvigatelu U₁ = 380 B kuchlanishga, ηΗ = 0.86 nominal foydali ish koifitsentiga, cos λ = 0.85 quvvat koifitsentiga ega. Elektrodvigateluning ishga tushirish tokining karraligi = 6.5, o'rta yuklanuvchanlik qobilyati λ = 1.8. Іп IH Asinxron dvigateluning mexaniq xarakteristikalari M = f(S) va n = f (M) quyidagi aylantiruvchi momentning formulasi yordamida qurilishi mumkin. M = P. r2 / (2πβ1 + S)² + (X₁ + X₂)² m₁- stator chulg'ami fazalar soni. r- juft qutblar soni. U₁- stator chulg'ami faza kuchlanishi. S- sirpanish. M = f(S) bog'lanish yordamida mexaniq jarayonlarni qurish oson. Elektrodvigatelning mexaniq xarakteristikasi katalog ma'lumotlar asosida ham qurilishi mumkin. Ma'lumki, 2.Мк M = S / (SK + SSK) bu yerda, Mg- kritik aylantiruvchi (maksimal)moment, S- kritik moment xosil qiladigan sirpanish. Kritik momentni nominal momentga nisbatini bilgan holda: MK / MH = λ va nominal momenti quyidagicha aniqlanadi: MH = 9550 · PH / NH bu yerda, PH- elektrodvigatelni nominal momenti. NH- elektrodvigatel rotorini nominal aylanish tezligi. Tenglama (2) ni nominal rejim uchun qo'llab va quyidagini hisobga olib MH 1 / MK = λ 1 / (SK/SH + SH/SK) Tenglama (5) ni kritik sirpanishga yegib, quyidagini xosil qilamiz: Sk = (λ + √λ² - 1) Mexaniq xarakteristika n = f(M), M = f(S) xarakteristikadan, quyidagi ifodani hisobga olgan holda aniqlanadi: n = (1 - S) Bu yerda, n₀ - magnit maydonnining aylanish tezligi, min⁻¹. Elektr dvigatelning tarmoqdan istemol qilayotgan quvvati quyidagicha aniqlanadi: PH = 75 / 0,86 ≈ 88 кВт (2.9) Nominal moment Maksimal moment MH = 9550 · PH / NH = 9550 · 7,5 / 1460 = 49 н.м. MH = λ · MH = 1.8 · 49 = 88.2 н.м. Elektr dvigatelning nominal toki: IH = PH / (√3 · UH · cos PH) = 8.7 · 1000 / (1.73380 · 0.85) = 15.3 A Elektr dvigatelning ishga tushirish toki: In = 6.5 · IH = 6.5 · 15.3 = 99.5 A Elektr dvigatelning nominal sirpanishi: SH = (no - nH) / no = (1500 - 1460) / 1500 = 0.027 Kritik sirpanish: Sk = SH (λ + √λ² + 1) = 0.027 (1.8 + √1.8² – 1) = 0.089 Elektr dvigatelning mexaniq xarakteristikasi (2) tenglama yordamida quriladi. M = 176.4 / (S / 0.089 + 0.089) Jinlash mashinasi elektrodvigatelining mexaniq xarakteristikasi. 2.2. Jinlash elektr yuritmasi uchun magnit yurgizgich tanlash Ma'lumki elektr yuritmani yurgizish, to'xtatish va reverslash uchun magnit yurgizgichlardan foydalaniladi. Bu boshqarish apparati uch qutbli kontaktor, issiqlik relelari va boshqarish knopkalaridan iborat. 3.1-rasmda asinxron dvigatelni noreversiv magnit yurgizgich yordamida boshqarish sxemasi keltirilgan. Asinxron dvigatelni yurgizish uchun “P” knopkasi bosiladi. Natijada knopka g'altagi KMdan tok o'ta boshlaydi va u xarakatga kelib, barcha kontaktlarning holatini o'zgartiradi, ya'ni ochiq kontaktlar yopiladi, yopiq kontaktlar esa ochiladi. Kontaktlarning bosh kontaktlari asinxron dvigateluning stator chulg'amiga tarmoq kuchlanishini ulaydi. Elektr dvigatelu ishga tushadi va Jinlash mashinaga harakat beradi. Boshqarish zanjiridagi blok- kontakt KM “P” knopkasini blokirovka qiladi, ya'ni bu knopkaga paralel o'tkazish tarmog'ini xosil qiladi. Elektr dvigatelini to'xtatish uchun “S” knopkasi bosiladi. Buda Km g'altak zanjiri uziladi va kontaktorning kontaktlar tizimi boshlang'ich holatga qaytadi. Elektr dvigateli uch fazali tarmoqdan uziladi va u to'xtaydi. Issqlik relelari RT1 va RT2 lar Jinlash mashinasi elektr dvigatelini o'rta yuklanishdan avtomatik himoya qilish uchun ishlatiladi. Issiqlik relelari bimetall plastinkalardan tashkil topgan bo'lib, elektr dvigateli o'ta yuklanish jarayonida, dvigatel chulg'amlaridan ko'prok tok o'tish natijasida, qizib, bimetall plastinkalar egiladi va u o'z kontaktlarini uzib, elektr dvigatelini tarmoqdan uzadi. Magnit yurgizgichni elektrodvigatelning quvvatiga ko'ra tanlanadi. Jinlash elektrodvigateli R= 75 kVt bo'lganligi uchun PME-222 rusumidagi magnit yurgizgich tanlaymiz. Elektr yuritma uchun magnit yurgizgichlar elektr dvigatellar quvvati yoki ular iste'mol qilayotgan tok qiymati asosida tanlanadi. Paxta tozalash elektr yuritmasining asinxron dvigatelining quvvati R=75 kVt; Nominal aylanish tezligi n₁=1460 min¯¹; Nominal kuchlanish U=380 В; Nominal foydali ish koefitsenti n₁=0.74; Nominal quvvat koefitsenti Cosλ=0.85; Nominal ish rejimida asinxron dvigatelning toki: IH = PH / (√3 · UH · cos λ · η) = 7.5 · 10³ / (1.73 · 380 · 0.89 · 0.74) = 114 (2.16) Magnit yurgizgich quyidagi shart asosida tanlanadi: IHM ≥ IH Bu yerda: IHM- magnit yurgizgich nominal tok. IHg- elektr dvigatel nominal tok. Ma'lumotnomadan PME-213 rusuumli magnit yurgizgichni tanlaymiz. Uning nominal toki IH=25A. Bu magnit yurgizgich kuchlanish U=380 V bo'lganda, R= 10 kVt gacha quvvatli elektr jixozlarni tarmoqqa ulash imkoniyatiga ega. Elektr yuritmasi uchun magnitli yurgizgichlar, elektr dvigatelining quvvati yoki ishchi toki asosida tanlanadi. Biz Jinlash mashinasinin elektr dvigateli quvvati R₁=75 kVt, ekanligini hisobga olib, PME-222 tipidagi Omagnitli yurgizgichni tanlaymiz. [7]. 2.3. Jinlash elektr yuritma tarmog'ini hisoblash va avtomatik nazorat qilish sxemasini yaratish Elektr tarmog'ini hisoblashdan asosiy maqsad sim va kabellarning mexaniq mustaxkamlik, qizish va kuchlanish isroflari bo'yicha qo'yilgan talablarni qanoatlantiradigan kesim yuzalarini aniqlashdan iborat. Kuchlanishi U=380 V li tarmoqlarda simlarning qizishini hisobga olib aniqlangan kesim yuzasi, doim kuchlanish isrofi bo'yicha qo'yilgan talabni ham qanoatlantiradi. SHuning uchun simlar va kabellarning kesim yuzasi asosan ularni ishlab chiqarish sharoitida yo'l qo'yadigan darajadagi qizishini hisobga olib aniqlanadi. Magistralda bitta taqsimlash punktiga yoki bir taqsimlash punktidan bitta iste'molchiga ulanadigan simlar yoki kabellar tarmoq deyiladi. Simlar va kabellarni qizish sharti bo'yicha tanlash uchun undan uzoq muddat o'tib turadigan tok kuchini aniqlash zarur. Bunda quyidagi shart bajarilishi kerak IH≤Isim. Bu yerda: IH- sim yoki kabeldan o'tayotgan ishchi tok, A. Isim - tanlangan sim yoki kabellar yo'l qo'yishi mumkin bo'lgan tok kuchi. Elektr dvigatelning ishchi toki quyidagi ifoda yordamida aniqlanadi: Ін=Кyu Ин Bu yerda: Kyu- yuklanish koefitsenti. IH- dvigatelning nominal toki, A. IH = PH·10³ / (√3 · UH · cos λ · η) Bu yerda: R-elektr dvigatelning quvvati, kVt. U- liniya kuchlanishi, V. cos λ- dvigatelning quvvati koefitsenti. n- dvigatelning foydali ish koefitsenti. IH = 7.5 · 10³ / (1.73 · 380 · 0.15 · 0.74) ≈ 15.8 A Tokning hisoblab topilgan qiymati eng yaqin katta standart qiymatgacha yaxlitlanadi. Sungra shu qiymat asosida kabelning kesim yuzasi quyidagi shart asosida tanlanadi. Isim ≥ IH Jadvaldan S=3.5mm² ni tanlaymiz chunki Isim=180A yaʼni Isim ≥ Ін. Biz APV rusumli rezina plastmassani uch fazali kabelni tanlaymiz APV (3X3.5). Simlarda sodir bo'ladigan kuchlanishlar isrofini quyidagi ifodalar yordamida aniqlash mumkin. Bitta dvigatelni tarmoq uchun tok kuchi bo'yicha: ΔU = (√3 · 100 · L · I / (γ · S · U)) , % Bitta dvigatelli tarmoq uchun quvvat bo'yicha: ΔU = (10⁵ · L · P / (γ · S · U²)) , % Bu yerda: AU- kuchlanishlar isrofi, %. L- simning bir tomongacha bo'lgan uzunligi, M. P- dvigatelning quvvati, kVt. I- simdagi tok kuchi, A. y- o'tkazgich materialining solishtirma o'tkazuvchanligi, M/Om-mm S- simning kesim yuzasi, mig U- liniya kuchlanishi, V. U = 105 · 10 · 7.5 / (34 · 380² · 1.5) = 0,8% Bu yerda alyuminiy sim uchun y = 34 M/Om-mm olingan. Elektr dvigatellari qisqichlaridagi kuchlanish nominal qiymatga nisbatan +5% dan ortiq farq qilmasligi kerak. Bu shart bajarilgan shuning uchun APV (3X1.5) kabel to'g'ri tanlangan. 2.1-rasm. Uch fazali asinxron dvigatelni magnit yurgizgich yordamida boshqarish sxemasi. Ma'lumki, yirik iflosliklardan Jinlash mashinasining ishini avtomatlashtirishda uning eng muxim qismi arrali baraban bilan kolosnik panjara hisoblanadi. Mashinaning unumdorligi va tozalash sifati shu qisimning to'liq ishchi holatda bo'lishiga ancha bog'liq. Agar Jinlash mashina ishchi holatda bo'lsa, u holda kolosnikli panjaradan bir iflosliklar bir ma'romda o'tib turadi. Arrali baraban katta tezlikda aylanganligi sababli, panjara ortidagi kamerada sezilarli havo oqimi xosil bo'lib turadi. Tajribalar ko'rsatkichiga, panjara ortidagi havo oqimi tezligi 0.5/0.8 m/s gacha yetishi mumkin. Agar kolosnik panjara iflosliklar va tolalarga to'lib tiqila boshlasa, panjara ortidagi kamerada havo oqimi xarakati tezligi juda pasayib, havo oqim xarorati to'xtashi mumkin. Bunday kichik darajadagi havo oqimi tezligini yarim o'tkazgichli termostat datchiklar yordamida aniqlash mumkin. Ma'lumki, termostatlar o'lchamlari kichik bo'lganligi uchun (o'rtacha 3x2 mm), ularni panjara orti kamerasiga o'rnatilsa, u mashinaning texnologik jarayoniga xech qanday ta'sir qilmaydi. Termostatli datchikning havo oqimi tezligi bo'yicha sezgirligini oshirish uchun, termostat juda kichik quvvatli qizdirgich chulg'am bilan o'raladi. Bunday datchikning elektr sxemasi (2.2-rasm) da tasvirlangan. Bu datchiklar ko'prik sxemasiga ulangan. Qizdirish kuchlanishi U=4B li manbaga ulanadi. Sxemada MMT-rusumidagi termistorlardan foydalanilgan. Bu termistorlar (RT1, RT2) ning biri, panjara orti kamerasi joylashtirilsa, ikkinchisi esa boshqarish shitidagi qutichaga joylashtiriladi. [8]. Ko'prik sxemasining dioganaliga elektro magnit rele qo'yiladi. Bunday rele sifatida RES- relesi ishlatilgan. Avtomatlashtirish sxemasi quyidagicha ishlaydi. Agar Jinlash mashinasi arrali barabani va kolosnikli panjaralar ishchi holatda bo'lsa, u holda RT1 termistor sezilarli g'avo oqimi ta'sirida bo'ladi. Ko'prik sxemasi shunday sozlanganki, Jinlash mashinasi ishchi holatda bo'lsa, rele g'altagi K ulangan dioganaldagi kuchlanish U≈0. Jinlash mashinasining arrali barabani va kolosnikli panjara ishchi holatdan uzoqlashsa, ya'ni u tiqila boshlasa, RT1 termistor atrofidagi havo oqimi to'xtaydi, ya'ni vx≈0. Bu holatda ko'prik sxemasidagi muvozanat buzilib, rele g'altagi uchlaridagi kuchlanish qiymati orta boradi va rele K ishlaydi. Natijada Jinlash mashinasi elektr yuritmasi boshqarish sxemasidagi Kl kontakt uziladi. Sxemada mashinani avtomatik to'xtaganligi to'g'risida signal beradi (LS lampochka yonadi). 2.2-rasm. Termistor havo oqimi tezlik datchigi eektr sxemasi.
- III BOB. JINLASH MASHINASINI DVIGATELINI BOSHQARISHNI MODELLASHTIRISH: Holatni boshkarish sistemalarini ikkita, vaziyat va taklid rejimlarida ishlovchi turlarga ajratish mumkin. Vaziyatni boshkaruv deb boshkarish signali ta'sirida boshkarish ob'ektini bir vaziyatdan boshka vaziyatga elektr yuritma orkali kerakli tezkorlikda utishiga aytiladi. Vaziyatni boshqaruv rejimi quyidagilarga bo'linadi: Kichik siljishlarda rostlagichlarga cheklashlar kuyilmagan va sistema chizikli. Urtachi siljishlarda yakor toki chegaralangan ya'ni tezlik rostlagichining chikish signali chegaralangan. Katta siljishlarda dvigatelu birkancha vaqt muvozanatlashgan tezlikda ishlaydi, ya'ni barcha rostlagichlar bir kancha vaqt chegaraviy holatda buladi. Quyidagi berilgan ma'lumotlar asosida elektr yuritmani boshqarish sitemasini taxlil qilamiz Рн=75 кВт; пн = 740 ай / мин ; RH = K₁·0,95 Ом=7,14 Ом; J = 0,125 кг·м²; La = K2 ·9,1·10-3 Гн; Ін=150 А; Ин = 380 В; Imax / IH λ = matorning yuklanish kobiliyati ( λ = 2,5). Faraz kilaylik dvigatelu uch fazali tarmokdan Larionova sxemasi buyicha yigilgan tiristorli uzgartirgich orkali energiya olyapti, u holda kompensatsiyalanmaydigan vaqt doimiysi quyida gi formula buyicha aniqlanadi. T_u = 1 / (f · m) = 1 / (50 · 6) = 0,003, (3.1) bunda, f = 50 Гц - tarmok chastotasi; m=6 - bir davrdagi puluslar soni. Tiristorli sxemadan tranzistorli sxemaga utganda - kechikish vaqt i (Tu) kamayishi mumkin. Kuchaytirgichning chizikli kismi ±10B; kuchaytirgichning ishchi nuktasi ±5B; K1, K2 - manba zanjirining parametrlarini hisobga oluvchi koeffitsientlar; K3 - mexanizmning xarakatlanuvchi massasining inertsiya momenti koeffitsienti. Prinimaem: K₁ =1,5, K2 =1,2, K3 = 1,25. Dvigateluning paspot ma'lumotlari buyicha rostlash sistemasida kerakli parametrlarni aniqlaymiz. To transformator, tugirlagich va utkazgichlarning qarshiligini hisobga olgan holda aniqlaymiz Тэ = K₁· La / K₂ · RH = 1,5-9,1·10-3 / 1,2-0,95 = 0,012 с. он = π·n / 30 = 3,142·10³ / 30 = 107,88 рад (3.3) C КФ = Uн - Ін·Rя · К2 / оні = 220-26·1,2·0,95 / 107,88 = 1,76 (3.4) TM mexanizmning xarakatlanuvchi massasini hisobga olgan holda aniqlaymiz TM = K3 · J · K₂ · RH / (КФ)² = 1,25 · 0,125·1,2·0,95 / (1,76)² = 0,0575 (3.5) Uzgartirgichning kuchaytirish koeffitsienti quyida gi shartdan aniqlanadi. Кп = Uн / 5 = 220 / 5 = 44 (3.6) Tok datchigining kuchaytirish koeffitsienti quyida gicha aniqlanadi К дт = 5 / (λ · IH) = 5 / (2,5·26) = 0,0769 (3.7) Tezlik datchigining kuchaytirish koeffitsienti К дс = 5 / WH = 5 / 107,88 = 0,046 (3.8) Ichki tok konturi texnik optimal sozlanadi WPT(p) = TR / (2TMKnKAT) + RH / (2TмКпКдтр) + 2TмКпКдтр / (2-0,003-44-0,0769· p) = 0,012·1,14 / (2.0,003-44-0,0769) + 0,684 + (56,136 / p) ; Sistemani texnik optimallashtiruvchi tezlik rostlagichining parametrlarini aniqlash КФ·КДТ·ТМ / (2Тиср+1) · (TµCp+1) = 0,077·0,0575·1,76 / (2·0,006-1,14-0,046) = 12,38 (3.10) WPC(p) = Sistemani sozlashni kichik siljishlarda ko'rib chiqamiz. Holatni optimallashtirish ichki tok konturidan boshlanadi. U texnik optimallashtiriladi va kichik kompensatsiyalanmaydigan vaqt doimiysiga ega TuT = Tu +0,5. Тдт. Agar datchikning inetsialligini hisobga olmasak u holda kompesatsiyalanmaydigan vaqt doimiysi ventili uzgartirgich inertsialligi bilan aniqlanadi ya'ni T =T = 0,003 с. (3.11) μT μ Texnik optimal rostlangan tok konturining uzatish funktsiyasi quyida gicha W(p) = 1 / (2T µT P(T µтр +1)) (3.12) Uch konturli strukturaviy sxema quyidagi rarsmda tasvirlangan 3.1-rasm. EYUK bo`yicha rostlanuvchi uch konturli strukturaviy sxema. Strukturaviy sxemaning ichki tok konturi parametrlaridan quydagi munosabatni yozamiz: WPT (p) = Кп Кдт Вя / (Титр+1) · (Tэp+1) = 1 / (2T µтр(Tµтр+1)) , (3.13) Tok rostlagichi uzatish funktsiyasidan: WPT(P) = TRя / (2Титр КПК дт) + 2Титр КПК дтр , (3.14) (3.2)- ifodadan kelib chikib, tok rostlagichini parallel ulangan ikkita kuchaytiruvchi va integrallovchi zvenolardan xosil kilish mumkin. Berilgan ma'lumotlardan (3.2) – ifoda quyida gicha ko'rinishda buladi. [9]. WPT = 0,012-1,14 / (2-0,003-44-0,077) + 1,14 / (2·0,003·44·0,077· p) = 0,674p+56,136 / p (3.15) Tok buyicha optimallashtirilgan strukturaviy sxema 3.2-rasmda keltirilgan. Bu sxema soddalashtirilgan (unda nochiziklilik, EYuK buyicha teskari boglanish, filbtr parametrlari hisobga olinmagan) hisoblash usulini yakkol ko'rinishidir. 3.2 - rasm. Tok konturi bilan optimallashtirilgan EYUK bo`yicha teskari bog`lanishsiz uch konturli rostlash sistemasining strukturaviy sxemasi. 3.2 rasmda strukturaviy sxemadan foydalanib tezlik konturini texnik optimal sozlaymiz. Kichik kompensatsiyalanmaydigan vaqt doimiysi umumiy holda quyida gicha aniqlanadi Tuc = 2Т мг +0,5·Тдс: Ra К дс 1 WPC(p). КФ·ТМ Кдт (Тиср+1) 2TCP(TuCp+1)' (3.16) Bu yerda КДТ ТМКФ WPC(p) = / (2Т СРЯК ДС) (3.17) Tezlik konturining kompensatsiyalanmaydigan vaqt doimiysi tok konturi kabi teskari boglanishning inertsialligini hisobga olmagan holda aniqlanadi (Тдс = 0). Bundan kelib chikib, Tuc = 2T µT = 2Tµ = 2·0,003 = 0,006 с. (3.18) Berilgan ma'lumotlardan foydalanib tezlik rostlagichini uzatish funktsiyasi quyida gicha: WPC(p) = Ј · К дт / (4Т и КФК ДС) = 0,125-0,077 / (4-0,003-1,765-0,04) = 11,319. (3.19) Tezlik konturini texnik optimalga sozlab tezlik buyicha berk konturining uzatish funktsiyasiga ega bulamiz W3.c(p) ≈ 1/ К дс / (TµCp+1) (3.20) Quyida gi 3.3-rasmda tezlik buyicha optimallashtirilganuch konturli strukturaviy sxema keltirilgan 3.3-rasm. Tok konturi bilan optimallashtirilgan EYuK buyicha teskari boglanishsiz uch konturli rostlash sistemsining strukturaviy sxema. Kompensatsiyalanmaydigan holat konturining vaqt doimiysi Tunni tezlik konturi vaqt doimiysi Tuc = 2T µT = 2Τμ va teskari boglanish zanjiri filstri ТДП (Т дп = 0)orkali aniqlaymiz. TUП = 2ТµC +0,5·Тдп. (3.21) Holat rostlagichining parametrlarini quyida gi ifodaga binoan aniqlanadi К дс Wp WPI = К дс / (2К ДПТ МП) = К дс / (2К дп (4Т мс +Т дп) 2К дп (4[2(Т₄ + Т дт ) + Т дс ] + Т дп. (2.30) Boshkarish va kuzgatuvchi ta'sirlar buyicha topshirik kanalida filstrga ega PI - tezlik torstlagichli ikki konturli sistemaning utkinchi xarakteristikalari 3.13- rasmda ko'rsatilgan. 3.13 - rasm. topshirik kanalida filtrga ega sistemaning boshkarish va kuzgatuvchi ta'sirlarga nisbatan burchak tezligining uzgarishi. 3.14 - rasm. tezlik kanali topshirikda filstrga ega dvigatel boshkarish va kuzgatuvchi ta'sirlarga nisbatan tokining uzgarishi. 3.15-rasm. topshirik kanalida filtrga ega sistemaning boshkarish va kuzgatuvchi ta'sirlarga nisbatan kuchlanishning uzgarishi. 3.15 - rasmdan xulosa shuki sistema kuzgatuvchi ta'sir buyicha astatitlikni saklab koldi, boshkaruv buyicha utkinchi jarayon vaqt i ortdi shu bilan birga utarostlash kiymati kamaydi. [12]. Shuni aytib utish joizki (3.12-rasm, 3.11-rasm, 3.10-rasm) chiziqli sistemalar uchun aniqlangan dinamik xarakteristikalarda tuyinish bilan bog'lik nochizikli kismlar hisobga olinmagan. Real sistemalarda barcha kirish koordinatalar kattaliklari chegaralangan. To'yinish hisobga olingan rostlagich ishini ko'rib chiqamiz. [13.14].
- MEHNAT MUXOFIZASI VA EKOLOGIYA QISMI: Paxta tozalash zavodlarida DP-130 arrali jinning xavfsizligini ta'minlash. Xizmati: 5DP-130 markali arrali jin paxta tozalash korxonalarida o'rnatilib paxta tolasini ajratish uchun, ya'ni chigitli paxtadan tolani ajratish maqsadida ishlatiladi. (1)-rasm. 5DP-130 markali arrali jinning ko'ndalang qirqimidan ko'rinish sxemasi: 1.- Ta'minlash o'qi; 2.-qoziqchali baraban; 3.-to'rli yuza; 4-.Ifloslik shnegi; 6.-Ish kamerasi; 7.- Arrali tsilindr; 8.-Kolosnik; 9.-Chigit tarog'i. 10. -Oldingi fartuk; 11.-Kolosnikli panjara; 12.- O'luk uzatish shnegi; 13.-Hova kamerasi; 14.-tola uzatish quvuri; 15.-Asos (korpus). Xavfli zonalari: elektr dvigatelni ishchi tsilindr bilan ulanish joyidagi muftasi; arrali tsilindr; arrali tsilindrning kolasniklardan chiqib turgan qismi, ya'ni o'rnatilgan joydan tashqariga chiqib turgan qismi; arrali tsilindrning chekka qismlari; arrali tsilindrning ostidagi ochiq qismlar; jinning quyi qismida jinlash jarayonida chiqadigan chigitni olib ketishga mo'ljallab o'rnatilgan shnek; ifloslik konveyerining uzatmasi. 5DP-130 arrali jinning xavfsizlik vositalari Foydalanilayotgan uskunamizni har xil ko'ngilsiz hodisa va ishchilarning hayoti va sog'liga xavf tug'diradigan qismlarini to'sib qo'yishimizga to'gri keladi. I. Himoya vositalari: 1. Arrali tsilindr bilan elektr dvigatelni ulangan joyidagi muftani yopib turuvchi qo'zgalmas to'siq - 1 dona. 2. Jinning chap tomonidagi qo'zgalmas to'siqlari - 2 dona. 3. Jinning o'ng tomonidagi qo'zgalmas to'siqlar - 2 dona. 4. Arrali tsilindrning jindan chiqib turuvchi qismini yopib turuvchi konussimon qopqoq -1 dona. 5. Arrali tsilindr va ishchi kameraning ustini yopib turuvchi fartuk - 1 dona. 6. Old fartukni qo'zgalmasligini ta'minlash uchun ilgak - 2 dona. 7. Arrali tsilindrning ikki yonini bekitib turuvchi himoya 8. To'siqlar - 2 dona. (4.2)-rasmda keltirilgan) 9. Jinning quyi qismida jinlash jarayonidan chiqqan chigitni olib ketish uchun o'rnatilgan shnekning ustini berkitib turuvchi plitkalar - 4 dona. 2-rasm. Arrali tsilindrni chekkasini yopuvchi to'siq II. Xavfsizlik blokirovkalari: - Chekli o'chirgich V1J 2110U2 - 5 dona. III. Tormozlash moslamasi. 1. Arrali tsilindrning elektr dvigateli tormozlash moslamasi - 1 dona. IV. Avariya holatida to'xtatish: 1. Avariya hollarda shartli o'chirish moslamasi OKE 122-1-U2, 1 dona. Bo'lishi mumkin bo'lgan baxtsiz hodisalar: 1. Paxta tiqilishida uni bartaraf etishdagi jarohatlar. 2. Jinga xizmat ko'rsatish jarayonida tola va chigitni olib ketuvchi shnek va TLS dagi jarohatlar. 3. Qiyimni ilashib qolishi natijasida jarohatlanish. 4DP-130 arrali jiniga paxta tiqilish sabablari: 1. Ta'minlashni notekisligi ya'ni jindan oldin turgan PD ta'minlagichni bir maromda ishlamasligi. 2. Chigitli paxtani yetarli darajada quritilmaganligi ya'ni jinlash jarayonidan oldin turgan uskunalarning talab darajada ishlamasligi. 3. Chigitli paxtani talab darajasida quritilmaganligi. 4. Jinning o'zidagi nosozliklar ya'ni arra tishlarining sinishi kolosniklarning yedirilib sinishi. Jinga xizmat ko'rsatishning xavfsiz yo'llari: 1. Uskuna va jihozlarni ishga tushirish davrida va ularni to'xtatish vaqtida uni ketma-ketligiga e'tibor berib amal qilish. 2. Jinning tikilishida uni tozalash uchun amalga oshiriladigan ishlarni maxsus asboblardan foydalanish tavsiya etiladi (3-rasm). 3. Jindagi nosozlikni bartaraf etish paytida maxsus kiyimlardan foydalanish tavsiya etiladi, ya'ni yengi qistiriladigan ixcham kiyimlar bilan ishlash maqsadga muvofiq. 3-rasm. Jin tiqilganda tozalovchi moslamalar: a - kolosnikni yuqori qismini tozalovchi moslama. b - kolosnikni pastki qismini tozalovchi moslama. 5DP-130 arrali jinning texnik shartlariga ko'ra 1 ta mashinaga 22 ta xavfsizlik vositalari to'g'ri keladi. Tezkor nazorat natijasida 1 ta avariya hollarda shartli o'chirgich OKE 122-1-U2 va 1 ta oldi fartukni qo'zg'almasligini ta'minlovchi ilgaklar yo'qligi aniqlanadi. Shundan kelib chiqadiki 5DP-130 arrali jinning xavfsizlik darajasi quyidagiga teng: Kxd = 20 / 22 = 0,91
- IQTISODIY QISM: Avtomatlashtirilgan texiikani ishlab chiqarishga joriy etishdan olinadigan iqtisodiy samaradorlik. O'zbekiston mustakillikka erishgandan so'ng, uning jahon hamjamiyatidagi mavqeyi va obro'sini ko'tarish maqsadida chuqur iqtisodiy - ijtimoiy islohotlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda ro'y berayotgan katta o'zgarishlar xo'jalik yuritish tizimi, uning shakllari va tamoyillari, ular zamiridagi ishlab chiqarish munosabatlari xususidagi tasavvurlarni tubdan o'zgartirib yubordi. Biz bozor muhitini yangidan va qisqa fursatda vujudga keltirishimiz lozimki, buning uchun bozor o'zgarishlariga moslanuvchan boshqaruv qarorlarini qabul qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Uning samarali va real xayotni aks ettirishi esa, o'z navbatida rejalashtirishga, uning takomillashgan usullarini qo'llashga bog'liq bo'ladi. Bozorni har tomonlama o'rganish va unga moslashish yo'llarini izlab topish, mavjud resurslarni va chet el sarmoyalarini yetakchi tarmoqlarni rivojlantirishga yo'naltirish muvaffaqqiyatlar garovidir. Bu borada respublikamizda bir qancha amaliy ishlar olib borilmoqda. Ammo, hali yechimini kutayotgan bir qancha muammolar mavjud. Bugungi kunda bozor ixtisodiyoti o'ta o'zgaruvchanlikni qiyofa kasb etmoqda, kundan-kunga raqobat kuchayib bormoqda. Binobarin, ishlab chiqarish korxonalari kelgusi qilinishi lozim bo'lgan ishlar ko'lamini holisona aniqlash va to'g'ri maqsadni bashoratlashi, rejalarni puxta o'ylab tuzishi, rejalashtirish usullarini takomillashtirishi, uni soddalashtirishi, ortiqcha hisob-kitoblarni bartaraf etishi, uni tuzish ishlaridagi murakkab hisob-kitoblarni bajarishda keng miqyosida zamonaviy EHM lardan foydalanishi talab etiladi. To'qimachilik mashinasozligi korxonalarida ham ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni qo'llash ular iqtisodiy samaradorligini oshirishda muhim rolni o'ynaydi. Iqtisodiy samaradorlik pirovardida ijtimoiy mehnat unumdorligini o'sishida nomoyon bo'ladi. Demak, ijtimoiy mehnat unumdorligining darajasi butun ishlab chiqarish samaradorligining asosiy mezonidir. Ijtimoiy mehnat samaradorligi mutloq va qiyosiy iqtisodiy samaradorligini ajrata bilish kerak. Mutlok (absolyut) samaradorlik har bir ob'ekt uchun yoki yangi texnika uchun alohida-alohida topilishi mumkin. Bunda sarf qilingan xarajatlarning umumiy qaytarish mikdori bilan ifodalanadi. Qiyosiy samaradorlik esa ikki va undan ortik ishlab chiqarish yoki xo'jalik misolida bu variantlarni taqqoslash yo'li bilan aniqlanadi. Demak, qiyosiy samaradorlik bir variantining boshqa variantlardan ustunligini va tanlab olingan variantning muqobilligini ko'rsatadi. Qiyosiy samaradorlik hisobiy rejalashtirish bosqichida va ko'riladigan obyektlarni loyixalashtirishda maqsadga muvofik variantlarini tanlab olish uchun yuritiladi. Ob'ekt ko'rilib bitirilgandan keyingina mutloq samaradorlikni bilish mumkin. Samaradorlikni tavsiflaydigan asosiy ko'rsatgichlar jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: kiritilgan mablag'larni solishtirma birligi mahsulot tan narxi, mehnat unumdorligi, rentabellik, foyda, qo'shimcha tarifiy mablag'larning qoplanish muddati yoki samaradorlik me'yoriy koeffitsenti. Xarajatlarni qoplash muddati (T) quyidagi formula bilan aniqlanadi. T = (K1-K2) / (C1-C2) (1) E = (C2-C1) / (K1-K2) bu yer da K1,K2- variantlarni joriy etish uchun zarur bo'lgan kapital mablag'lar miqdori. C1, C2- shu variantni joriy etganda bir ishlab chiqariladigan mahsulot tan narxi. Kiritilgan xarajatlar kapital mablag'larning qiyosiy samaradorlikni bildiruvchi ko'rsatgich bo'lib, texnikaviy va iqstsodiy vaziyatlarni xal kilittt variantlarining' eng yaxshisini tanlab olishda kullaniladi. Keltirilgan xarajatlar quyidagi formula orqali aniqlanadi: C₁ + EH K₁→ min yoki K₁ + THC₁min (3) bu yer da K₁- har bir variant bo'yicha sarflanadigan kapital mablag'lar. C₁ - muayyan variant bo'yicha ishlab chiqarilgan mahsulot tan narxi. TH - kapital mablag'larini me'yoriy qoplanish vaqti. Ен - kapital mablag'larining samaradorlik me'yoriy koeffitsienti. Yillik iqtisodiy samaradorlik quyidagi formula yordamida aniqlanadi: E = (Z1-Z2) A2 (4) bu yer da, Z1, Z2- eski va yangi texnikani qo'llashda bir birlik mahsulot ishlab chiqarishga to'g'ri keladigan keltirilgan xarajatlar mikdori, so'm; A2 - yangi texnikani qo'llashdagi mahsulot ishlab chiqarish hajmi, natural birlikda. Yangi mehnat vositasini (mashina, asbob-uskuna va boshqalarni) ishlab chiqarish va undan foydalanishda olinadigan iqtisodiy samaradorlik quyidagi formula bilan aniqlanadi: E = (Z₁ * Y₁/Y₂ + (U₂-U₁-EH(K₂-K₁))/Y₂) * A₂ bu yerda, Y1, Y2 - bir birlik mahsulot birligiga to'g'ri keluvchi bazis va yangi mehnat predmetlaridan foydalanishdagi xarajat sarfi ulushi, natural birliklarda, so'm; Shu bilan birgalikda ishlab chiqarishga yangi texnika joriy qilinishi natijasida olinadigan tayyor mahsulotlarning sifat ko'rsatgichlarning yaxshilanishiga ham erishiladi. Bunda paxta tozalash korxonalarida asosiy ishlab chiqarish jarayonidagi asbob-uskunalarni yaxshilash va uning ishchi kismlarini takomillashtirish natijasida olinadigan paxta tolasining chikishi, sinfdan-sinfga utishi, momik, chigit kabi mahsulotlarning sifat ko'rsatgichlarini yaxshilanishi, erkin tola mikdorini kamayishi kwen beradi. Shu boisdan, yani texnikani ishlab chiqarishga joryy etishdan olinadigan yillik iqtisodiy samaradorlikni hisoblashda to'la sifat ko'rsatgichlari yaxshilanishda olinadigan kushimcha iqtisodiy samarani ham hisobga olish zarur bo'ladi. Sifat ko'rsatgichlarni yaxshilashdan olinadigan iqtisodiy samaradorlik quyidagi formula yordamida aniqlanadi: Ес = (Ц - Ц1) * А2 bu yerda, U-bazis variantdagi mahsulot narxi; Ц½ -yangi variantdagi mahsulot narxi; A2 - yangi variantda yillik mahsulot ishlab chiqarish hajmi. Hisob-kitob ishlarini amalga oshirish uchun zaruriy ma'lumotlar 1-jadval. Takomillashtirilgan asbob-uskunani ishlab chiqarishga joriy etishdan olinadigan iqtisodiy samaradorlikni hisoblash uchun zaruriy MA'LUMOTLAR 2-jadval. Bazis va taklif etilayotgan variantlar bo'yicha keltirilgan va ekspluatatsiya xarajatlarini hisoblash natijalari, ming so'm. Yo'naltirilgan kapital mablag'lar mikdori bazis va tatbik; etiladigan asbob-uskunalar balans qiymatining 10%i mikdorida olinadi: K1= 159236*10 / 100 = 15923.6 ming so'm; K2 = 159533*10 / 100 = 15953.3 ming so'm. Olingan ma'lumotlarni formulaga quyib, astomatlashtirilgan asbob-uskuna yillik iqtisodiy samaradorligini hisoblaymiz: Ey = 178105 * 1.2 * 1 + (79727.2-80190.6)-0.15*(15953.3-15923) / (0.164+0.15) = 80190 = 132046 ming so'm