Tribulus terrestris o`simligining madaniy holda yetishtirish va uni farmatsevtika sanoatidagi ahamiyati

Ushbu ilmiy tadqiqot ishi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha

Asosiy mavzular

KIRISH: O'zbekistonda mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko'lamli islohotlar, iqtisodiyotni ma'muriy-buyruqbozlikdan bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayoni va yangi davr talablaridan kelib chiqqan holda taraqqiyot yo'nalishlari tahlil qilinadi. Xususan, 2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha "Harakatlar strategiyasi"da belgilangan chora-tadbirlar, aynan qishloq xo'jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish bo'yicha ko'rilayotgan choralar, jumladan, tarkibiy o'zgartirishlar, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, eksport salohiyatini oshirish kabi yo'nalishlar batafsil yoritilgan.
ADABIYOTLAR SHARXI: O'simlikning taksonomik, geografik, resurs va farmakologik xususiyatlari, biologiyasi, anatomiyasi va introduksiyasiga oid tadqiqot ishlari ko'rib chiqiladi. Xususan, 'Tribulus terrestris' (temirtikan) o'simligining O'zbekiston hududida tarqalishi, morfologik belgilarining o'rganilishi, populyatsiyalari tasnifi, uni o'stirish sharoitlari, xom-ashyo yig'ishga yaroqli joylari va uning dorivorlik xususiyatlari tadqiq etiladi.
ILMIY TADQIQOT MAQSADI, VAZIFALARI, YANGILIGI VA AHAMIYATI: Tadqiqotning asosiy maqsadi 'Tribulus terrestris' o'simligini ekstrimal sharoitlarda madaniy holda yetishtirish va farmatsevtika sanoati uchun tabiiy dori vositalari tayyorlash uchun xom-ashyo bilan ta'minlash hisoblanadi. Tadqiqot vazifalari o'simlikning tabiiy holdagi biologik xususiyatlarini o'rganish, madaniy holda yetishtirishda hosildorlik va kimyoviy tarkibini aniqlash, dorivorlik xususiyatlarini o'rganish, o'sish va rivojlanish fazalari bo'yicha kuzatuvlar olib borish, uni yig'ish, quritish va saqlash rejimlarini o'rganish kabi masalalarni o'z ichiga oladi. Tadqiqotning yangiligi va ahamiyati esa tabiiy holda o'suvchi o'simlikni ekstrimal sharoitlarda madaniy holda o'stirish va agrobiologik xususiyatlarini o'rganish, uni imunosistemani o'rnini bosuvchi dori vositalari ishlab chiqarishda qo'llash mumkinligini aniqlash hamda fermer xo'jaliklari zaxira yerlarini iqtisodiy qiymatini oshirishdan iborat.
ILMIY TADQIQOT DASTURI, OΒΕΚΤI VA METODIKASI: Tadqiqot Namangan viloyati sharoitida tabiiy holda o'suvchi kam tarqalgan temirtikan (Tribulus terrestris) turidan foydalangan holda amalga oshiriladi. Tadqiqot Yangiqo'rg'on va Chortoq tumanlarida olib borildi. O'simlikning agrobiologik xususiyatlari, o'sish davrlari, gullash va rivojlanish fazalari, dorivorlik xususiyatlari o'rganildi. Olingan natijalarga asoslanib kimyo-texnologiya kafedrasida dori namunalari va TU ishlab chiqarildi. Tabiiy va madaniy holda o'suvchi o'simliklarning o'sish va rivojlanish fazalari biometrik kuzatuv asosida olib borildi. Tadqiqot olib borilgan yerning tuproq va iqlim sharoitlari batafsil o'rganildi.
TADQIQOT NATIJALARI: Tribulus terrestris L. o'simligining fiziologik-anatomik va agrobiologik xususiyatlari, ya'ni barglari, poyasi va ildizining tuzilishi batafsil o'rganildi. Barglarining tuzilishi, qalinligi, hujayra tuzilishi, fotosintez jarayoni, suvni saqlash qobiliyati atroflicha tahlil etildi. Poyaning anatomik tuzilishi, markaziy silindri, o'tkazuvchi naylari, po'stlog'i va o'zagi batafsil ko'rib chiqildi. Ildizning anatomik tuzilishi, ya'ni rizodermasi, o'tkazuvchi naylari, ksilema va floema elementlari, ikkilamchi tuzilishi, ildiz tizimining morfologik turlari tadqiq etildi. O'simlikning mahalliy turini madaniy holda yetishtirish texnologiyasi hamda dorivorlik xususiyatlari va ulardan dorivor vositalar tayyorlash ahamiyati o'rganildi. Olib borilgan tadqiqot natijalariga ko'ra, 'Tribulus terrestris' o'simligini madaniy holda yetishtirish iqtisodiy jihatdan samaradorligi yuqori ekanligi, uning iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun 100x30 yoki 140x20 sm sxemalarda ekish hamda salqin joyda yoki xona haroratida quritish tavsiya etildi.
IQTISODIY QISM: Bu bo'limda 'Tribulus terrestris' o'simligini madaniy holda yetishtirishning iqtisodiy samaradorligi tahlil qilinadi. O'zbekistonda yovvoyi holda o'suvchi o'simliklar va ularning dorivorlik xususiyatlari tadqiq etilgan. Jumladan, 'Tribulus terrestris'ni madaniy holda yetishtirish, uning hosildorligi, xom-ashyo tayyorlash va undan dorivor vositalar ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligi, ya'ni xarajatlar, daromadlar, sof foyda kabi ko'rsatkichlar hisob-kitobi keltirilgan. Tabiiy holda o'suvchi o'simlikdan sof urug' olish hamda madaniy holda yetishtirilgandan sof urug' olish hajmlari taqqoslangan. Xulosa qilib, 'Tribulus terrestris' o'simligini madaniy holda yetishtirish iqtisodiy jihatdan samaradorligi yuqori ekanligi va ayniqsa ekstrimal sharoitlarga ega yerlarda uni ekish iqtisodiy jihatdan foydali ekanligi ta'kidlangan.
MEHNAT MUHOFAZA QILISH: O'zbekistonda mehnat muhofazasi va xavfsizlik qoidalari, qonunchilik asoslari batafsil yoritilgan. Ishlab chiqarish jarayonida xavfli omillar, ularning turlari, xavfli zonalarni aniqlash, ulardan himoyalanish choralari, shaxsiy himoya vositalaridan foydalanish, yong'in xavfsizligi qoidalari, baxtsiz hodisalarni oldini olish va ularning sabablarini bartaraf etish choralari bayon etilgan. Ushbu qismda ishchilarni kasaba uyushmasi va davlat qonunlari asosida himoyalash, ularning sog'lig'i va xavfsizligini ta'minlash muhimligi ta'kidlangan.
Xulosa va takliflar: 'Tribulus terrestris' o'simligini madaniy holda yetishtirish va farmatsevtika sanoatidagi ahamiyati mavzusida olib borilgan tadqiqot natijalariga ko'ra quyidagi xulosalar qilindi: Tabiatda tarqalgan turlaridan foydalanish maqsadga muvofiq; Yuqori hosil olish uchun madaniy holda yetishtirish va 140x20/2 sm² sxemalarida ekish; Poya va barg massalarini salqin joyda yoki xona haroratida quritish; Quritilgan massani farmatsevtika uchun xom-ashyo sifatida foydalanish; Urug'lardan eksportbop dori vositalari tayyorlash; Viloyatda ekstremal sharoitlarga ega yerlariga ekish iqtisodiy samaradorligini oshiradi; 1 ga maydondan 30t gacha biomassa, 7-8t gacha meva va 4,5t gacha dori parashoklari olish imkonini beradi. Shuningdek, ushbu o'simlikni yetishtirishning texnalogiyasini yaratish ilmiy tadqiqot ishining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.