Bosh sahifa>Qidiruv>Iqlimni nazorat qilish tizimlarini Simple Scada sistemasi yordamida kompyuterli interfeysini yaratish

Iqlimni nazorat qilish tizimlarini Simple Scada sistemasi yordamida kompyuterli interfeysini yaratish

Ushbu dissertatsiya ishi

Asosiy mavzular

  • KIRISH: Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan soʻng fan-texnika va texnologiyalarning rivojlantirish, shuningdek taʼlim tizimini isloh qilish boʻyicha katta ahamiyatga ega boʻlgan ishlar amalga oshirilmoqda. Davlatimiz tomonidan qabul qilingan “Taʼlim toʻgʻrisidagi qonun" va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi buning yorqin dalilidir. Oʻzbekiston Respublikasi 1-prezidenti I.A.Karimov taʼkidlaganlaridek: "Demokratik jamiyatda bolalar, umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni oʻrganmasa, berilgan taʼlim samarasi past boʻlishi muqarrar. Albatta, bilim kerak. Ammo bilim oʻz yuliga. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir" [1]. Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tomonidan “Erkin va farovon, demokratik Oʻzbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz" Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bagʻishlangan Oliy Majlis palatalarining qoʻshma majlisidagi nutqida taʼkidlaganlaridek "Yoshlarimiz haqli ravishda vatanimizning kelajagi uchun javobgarlikni zimmasiga olishga qodir boʻlgan, bugungi va ertangi kunimizning hal etuvchi kuchiga aylanib borayotgani barchamizga g'urur va iftixor bagʻishlaydi. Biz yoshlarga doir davlat siyosatini hech ogʻishmasdan, qatʼiyat bilan davom ettiramiz. Nafaqat davom ettiramiz, balki bu siyosatni eng ustuvor vazifamiz sifatida bugun zamon talab qilayotgan yuksak darajaga koʻtaramiz. Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va maʼnaviy salohiyatga ega boʻlib, dunyo miqyosida oʻz tengdoshlariga hech qaysi sohada boʻsh kelmaydigan insonlar boʻlib kamol topishi, baxtli boʻlishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” [2] degan gaplari hozirgi kunda yoshlarga qaratilayotgan eʼtiborning yorqin misolidir. Bugungi kun talablaridan biri bu sifatli va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishda texnologik mashinalarni kompyuterli boshqaruvi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ishlab chiqarishda avtomatlashtirish texnologik jarayonlarni odam ishtirokisiz boshqaradigan texnik vositalarni joriy etish demakdir. Avtomatlashtirish - ishlab chiqarish jarayonidagi odam ishtirok etmagan sanoatning yangi bosqichi boʻlib, bunda, texnologik va ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish funksiyasini avtomatik qurilmalar bajaradi. Avtomatlashtirishni joriy etish ishlab chiqarishning asosiy texnika-iqtisodiy koʻrsatkichlarining yaxshilanishiga, yaʼni ishlab chiqarilayotgan mahsulot qiymati va sifatining oshishi hamda tannarhining kamayishiga olib keladi. Zamonaviy ishlab chiqarish jarayonlarining koʻpchiligi toʻliq avtomatlashtirilganligi bilan harakterlanadi. Avtomatlashtirish barcha uskunalarining avariyasiz ishlashini taʼminlaydi, baxtsiz hodisalarning va atrof-muhitning zaharlanishini oldini oladi. Shuningdek, kimyo va oziq-ovqat sanoatlarida portlash hamda yong'in chiqish havfi ko'pligi ham jarayonlarni maksimal darajada avtomatlashtirishni talab qiladi. Hozirgi vaqtda xalq xoʻjaligining boshqa sohalari kabi paxta va toʻqimachilik sanoati ishlab chiqarishini avtomatlashtirish, komyuterlashtirish ham jadal suratlarlarda olib borilmoqda, mehnat unumdorligini va ishlab chiqarish madaniyatini oshishini, mahsulot tannarxini kamaytirishni taʼminlovchi avtomatlashtirilgan mashina, agregat, oqim liniyalari barpo etilmoqda. Hozirgi kunda mehnat unumdorligi va mahsulot sifatiga qoʻyilayotgan yuqori talablar texnologik mashinalarni kompyuterli boshqaruvi ahamiyatini yanada oshiradi. Paxta va toʻqimachilik sanoati ishlab chiqarishni avtomatlashtirishning asosiy yoʻnalishlaridan biri bu, texnologik jarayonning buzilishini aniqlash, hisoblash texnikasi yordamida optimal texnologik rejimlarni topish, zaxiralarni avtomatik tarzda kirgizish, masofadan turib nazorat qilish, boshqarish va boshqalar. Bu muammolarni texnologik jarayonlarni avtomatlashtirilgan boshqarish sistemalarini yaratish yo'li bilan hal qilish mumkin. Oʻz tarkibida boshqaruvchi elektron hisoblash mashinasiga ega bo`lgan Texnologik mashinalarni kompyuterli boshqaruvi sistemalarining asosiy vazifasi bu, dasturli boshqarish bo`lib, kompleks avtomatlashtirish bilan birgalikda sex-avtomat va zavod-avtomat yaratish imkonini beradi.
  • 1-BOB. TEXNOLOGIK JARAYONLARNI BOSHQARISHDA SCADA SISTEMALARI O'RNI: Foydalanuvchining interfeysi shuningdek, foydalanuvchi-mashina interfeysi deb ham nomlanadi. Foydalanuvchi-tizimi interfeysi, interfeyslar orqali operator texnalogik jarayonga bevosita ta'sir qilish, kiruvchi va chiquvchi ko'rsatkichlarinio'zgartirish va kuzatish imkoniyatiga egadir. Shu sababli foydalanuvchi interfeysini, operator boshqaruv pulti ham deyish mumkin. Tizim boshqaruvini avtomatik ravishda boshqarish uchun yuqorida aytib o'tilgan vazifalar texnalogik jarayon bilan bevosita aloqada ishlashi zarur, aks holda tizimni kuzatish va boshqarish imkoniyati bo'lmaydi. Avtomatik boshqaruv tizimidagi foydalanuvchi tizim tarkibi, operator funksiyalarining boshqaruviga ko'maklashadi. Aktiv displey element qurilmalari boshqaruv panelida joylashtirilib quyidagilarni ifodalash uchun zarurdir: [3]. -Texnalogik jarayondagi analog parametrlar, ya'ni harorat, satx, oqim, sarf, (parametrlar boshqaruv tizimiga analog qurilmalardan yuboriladi) ko'rsatib turishi uchun. -Texnalogik jarayondagi raqamli parametrlar, ya'ni klapnlarni ochilib yopilishi, elektr kalitlarning yoqilib o'chirilish (parametrlar boshqaruv tizimiga raqamli qurilmalardan yuboriladi) ko'rsatib turish uchun. Ishlab chiqarishdagi texnalogik jarayonlarda odatda 1.1-rasmda ko'rsatilgan aktiv displey elementlari keng qo'llaniladi. Aktiv displey qurilmalari quyidagi funksiyalarga ega: [4] -Paneldagi analog o'lchov qurilmalari va raqamli o'lchov qurilmalari tuzulishi jixatdan juda murakkab funkisonal qurilmalar bo'lib, ular uzluksiz texnalogik jarayonlardagi ayni vaqtdagi ko'rsatkichlarni ifodalaydi. -Diagramma chizuvchi lentali o'lchov qurilmasi uzluksiz texnalogik jarayondagi, bir vaqtning o'zida bir necha markerlarda diagrammalarni tasvirlashi mumkin. Shuningdek uni boshqaruv tizimining analog chiqishiga ham ulash mumkin. -Indekatorlar va alohida oynalarda namoish qiluvchi qurilmalar funkisional juxatdan ancha murakkab bo'lib, ular diskret ko'rsatkichlarning ayni paytdagi holatini ko'rsatib turadi. Alohida oynada namoish qiluvchi qurilma orqasida yoritkichi bo`lgan, yozuvli oynalardan birini yoritishga xizmat qiladi. Bu qurilmalar boshqaruv tizimining raqamli chiqishiga ulanadi [3]. Aktiv displey qurilmalari. Raqamli o'lchagich paneli Analog o'lchagich paneli Diagrammali o'lchagich paneli Raqamli chiqarish displeyi Indekator chiroqlar Alohida belgilangan oynalarda namoish Impulsli chiqarish displeyi Taymer 1.1-rasm. Aktiv dipley elementlari. -Taymer yoki jamlovchi qurilma zarur bo'lgan ko'rsatgich sarfini ko'rsatib beradi, ya'ni boshqaruv tizimining chiqish impulslarini sanaydi. Bundan tashqari bu qurilmalar qatoriga yana bir qancha qurilmalarni qo'shish mumkin, masalan: 7 segmentli displeylar, signal beruvchi ovozli qurilmalar, sirenalar va hokazolar. Bu qurilmalar boshqaruv paneliga quyidagi vazifalarni bajarish uchun joylashtirilgan: -Texnalogik jarayonning analog ko'rsatkichlarini o'zgartirish uchun, zaruriy ko'rsatkichlarni qo'lda kiritish imkoniyati: masalan, harorat, satx, sarf va tezlik. Ular boshqaruv tizimining analog kirishi bilan bevosita bog'langan. -Texnalogik jarayoni qo'lda boshqarish yoki uni raqamli chiqish ko'rsatkichlariga ya'ni klapanlarni ochish/yopish,kalitlarni o'chirish/yoqish parametlariga o'zgartirishlar kiritish. Ular boshqaruv tizimining raqamli kirish signallari bilan bog'langan. Aktiv boshqaruv qurilmalarining ko'p hollarda ishlatiladigan turlari 1.2- rasmda ko'rsatilgan. Aktiv boshqaruv elementlari quyidagi funksiyalarga ega: [5] -Qurilma tugmasini bosish orqali uning mexanik kontaktlarini yopib boshqaruv tizimining raqamli kirishiga elektr kuchlanishi ko'rinishidagi signal berish imkonini beradi. Bu turdagi tugmachali kalit ikki xil, ya'ni tugmachani bosgan vaqtda ishlaydigan va bosib turilgan holatni saqlab qoladigan turlari bo'lishi mumkin. Birinchi turdagi ya'ni bosgan paytda kalit uzulib boshqaruv tizimiga signal beruvchi qurilma, faqat bosib turgandagina ishlaydi, operator qurilmadan qo'lini olishi bilan kalit yana o'z holatiga qaytadi. Ular odatda oniy boshqarishlarda ishlatiladi. tugmachali (knopkali) kalit Diskli kalit avtomatik kalit Analog kirishli qurilmalar Potensiometer Potensiometer 1.2-rasm. Raqamli analogli elementlar. Kalitning foydalanuvchi bosgan holatda o'z holatini saqlab qoluvchi turi har doim shu ikki hollatdan birini saqlab turadi. Bunday qurilmalar odatda doimiy yoki o'zgarib turuvchi buyruqlarni bajarishda ishlatiladi. -Diskli kalitlar odatda boshqaruv tizimiga o'nlik kodlarni ikkilik sanoq sistemasiga kiritishda ishlatiladi. Xar bir shunday kiruvchi kod to'rtta kirishni faollashtiradi, kirayotgan kodning kombinatsiyasiga (0000-1001) qarab esa boshqaruv tizimining raqamli kirishiga shu kodga ekvivalent bo'lgan ikkilik signal (1 aktiv holat, 0 passiv holat) yuboriladi. -Avtomatik kalit yoki kalit holatni boshqarib turuvchi qurilma, uchta xolatda ishlaydi (o'chirilgan, neytral, yoqilgan). O'chirib/yoqish funksiyasi avval ko'rib chiqilgan, o'z holatini saqlab qoluvchi, kalitdek ishlaydi. Bu qurilmaning farqi bir vaqtning o'zida ikki xil buyruq beradi va boshqaruv tizimining kirishiga yuboradi, hamda, o'zining neytral holatini kalit qoyib yuborilganidan keyin saqlab qoladi [5]. -Potensiometrlar boshqaruv tizimining analog kirishiga ko'rsatkichlarni yuborish hamda, texnalogik jarayonga zarur ko'rsatkichlarni kiritish imkonini beruvchi qurilmadir. Boshqaruv pulti boshqaruv tizimidagi passiv element bo'lib faqat foydalanuvchi tizimihisoblanadi. Uni odatda kesib yasalgan yaxlit temir listdan yoki plastik oynali, yoki shunga o'xshash biror materiallardan yasaladi. Boshqaruv pultining vazifasi tizimdagi aktiv elementlarni kuzatish va ularga zaruriy qiymatlar berishdan iborat. Boshqaruv pultidagi aktiv elementlar tizim osti boshqaruvi bilan bog'langan bo'ladi. Boshqaruv pulti operator yoki foydalanuvchigan texnalogik jararayondagi har bir jarayonni alohida kuzatish va kerak bo'lgan hollarda tizimga o'zgartirishlar kiritish imkonini beradi. Boshqaruv pultini tuzushga ikki xil yondashuv mavjud bo'lib, ular- asosiy va mozaykalidir. Suvni issitish jarayonida bu usullarning qo`llanilishini ko`ribchiqamiz. Asosiy va samarali yondashuv boshqaruv pulti jarayonni kuzatib borish va uni boshqarish uchun qulay ravishda tizimdagi barcha aktiv qurilmalarni 1.3- rasmda ko'rsatilgan joylashuvini ko`rish mumkin. Bunday yondashuvda o'lchov qurilmalarining aynan texnalogik jarayonnig o'zida joylashmagani uchun, operator tomonidan xatoliklarga yo'l qoyilishini yondashuv kamchiligi sifatida ko`rsatish. Mozaykali(taqlid) yondashuvda yuqorida ko'rib o'tilgan asosiy yondashuvdagi barcha kamchiliklar bartaraf etilgan.
  • 1.2. Avtomatlashtirish usullari: Yuqorida ko'rib o'tilgan har bir quyi tizimlarni va ularni bog'lanish vositalarini ko'rib chiqdik. Buquyi tizimlar yani, ma'lumotlarni yeg'ish, tizim osti boshqaruvi, boshqaruvni amalga oshirish tizimi, jarayondagi ma'lumotlarni operatorga namoyish qilish tizimi va boshqa funksiyalar texnalogik jarayonlardan maksimal darajada foyda olishga asoslangandir. Avtomatlashtirish strategiyasi boshqaruv tizim algoritmini, avtomatlashtirish jarayonini boshqarishda zaruruiy natijalarga erishishga yordam beradi. Bu esa boshqaruv tizimini, o'lchov asboblari tizimi yordamida malumotlarni yeg'ishga vashu tizim bilan jarayonni boshqarishga yordam beradi. Avvaldan tanlangan avtomatlashtirish strategiyasiga muvofiq foydalanuvchi interfeysi yordamida tizim ma'lumotlari taqdim etiladiva operator tomonidan boshqaruv amalga oshiriladi. Bu holatni avtomatlashtirish funksiyasi yoki avtomatlashtirish vazifasi deyish ham mumkin, yani har bir tizim osti boshqaruvi, aynan aniq bir avtomatlashtirishstrategiyasi uchun xizmat qiladi. Avtomatlashtirish strategiyasi texnalogik jarayonga kirishi (o'lchovqurilmalari tizimi orqali) bilan tizim osti boshqaruvi oralig'ida ma`lumotlarni taxlil qiladi. Avtomatlashtirish strategiyasi tizim ma'lumotlarini taxlil qiladi, avvaldan belgilanib qoyilgan talablarga mos ravishda, tizimni boshqarush uchun zarur bo'lgan chiqish signalini hosil qiladi, so'ngra uni texnalogik jarayonga uzatadi. Avtomatlashtirish strategiyasining asoslarini amalga oshirish yo'llarining sxemasi quyidagilar: (1.2.1-rasm) [7]. -Boshqaruv tizimi. -Yopiq konturli yoki teskari aloqa boshqaruv tizimi. Ochiq kontrurli boshqaruv strategiyasi kirish boshqaruviga avvaldan berilgan aniq natijalar asosida ishlaydi. Bunda holatni baholash va xatoliklarni to`g`irlashda ichki va tashqi qurilmalar ta`siri bo`lmaydi. (1.2.2-rasm). Bu sxema juda ko'p ishlatilishiga qaramay har doim ham kerakli natijalarni bermasligi mumkin, shuningdek, juda oddiy, kamchiqim va kam ishlatilinadigan qurilmalarda ishlatiladi. Busxema diskret va uzluksiz signallar asosida avtomatlashtirilgan tizimlarda qo'llanilishi mumkin. Yopiq konturli tizim boshqaruvi Yopiq konturni boshqarish yoki boshqacha aytganda teskari aloqali boshqarish, ochiq konturli boshqaruvdagi kamchiliklarni bartaraf etadi. Bu yerda natija yoki chiqish kattaligi uzluksiz ravishda zaruriy qiymat bilan solishtirilib turiladi va texnalogik jarayonning chiqish signali uzluksiz ravishda natijani zaruriy qiymatdan og'ishini kamaytirib, tuzatish kiritib turadi, shu tariqa tizimdanchiquvchi signal zaruriy signalga juda yaqinlashadi. Shu tariqa (ichki yoki tashqi) ta'sireffektlari avtomatik ravishda kompensatsiyalanadi. Quyidagi sxema odatta aniqligi nisbatan yuqori darajada bo'lishi zarur bo'lgan qurilmalarda va odatda uzluksiz jarayonlarni avtomatlash kerak bo'lgan hollarda ishlatiladi. (1.2.3-rasm) [8]. Diskret boshqaruvi odatda faqatgina diskret kirish va chiqish signallariga ega tizimlarda va shu turdagi tizm bilan bog'liq o'lchov qurilmalarida ishlatiladi. Diskret boshqaruvi ikki turga bo'linishi mumkin: ochiq konturli tizim va ketma- ket boshqariluvchi bloklash hususiyatiga ega tizim. Ochiq konturli diskret boshqaruv tizimda o'chirish/yoqish buyruqlari tizimdan kerakli bo'lgan natijani olish uchun xizmat qiladi. Bunday sxema tashqi ta'sirlarni kompensatsiyalamaydi. 1.2.4 -rasmda ochiq konturli diskret boshqaruv tizimi sxemasi ko'rsatilgan. Ochiq konturli diskret boshqaruv tizimi yordamida suvni isitish jarayonidaharoratni va satxini nazorat qilish sxemasi 1.2.5- rasmda keltirilgan. Bu klapan va kalit sistemaning o'chirilib/yoqilishini nazorat qiladi [8]. Uzluksiz boshqaruv uzluksiz jarayonlarda ishlatiladi, ya'ni bunda o'lchov qurilmalarianalog kirishli va analog chiqishlariga ulangan bo'ladi va 2 xil ko`rinishga bo`linadi: 1.2.6 – rasm. -Ochiq konturli tizimlar boshqaruvi -Yopiq konturli tizimlar boshqaruvi yoki analog konturlar boshqaruvi. 1.2.7 -rasmda uzluksiz boshqaruvli ochiq konturga misol keltirilgan. Bu holatda natija(javob) kirishga proparsional bo`ladi. Kerakli natijaga erishish uchun, jarayon kirishiboshqariladigan bo'lishi lozim vaochiq konturli boshqaruv tizimi tashqi ta'sirlarga kompensatsiyalanmaydi [8]. 1.2.8 -rasmda ochiq konturli uzluksiz boshqaruv tizimiga oddiy suvni qaynatish jarayonidagi suvning haroratini va satxini nazorat qilish ko'rsatilgan. Bu yerda suvning harorati o'zgarishiga qarab isitish elemntiga berilayongan energiyani proparsional ravishda kamaytirish yoki aksincha ko'paytirsh mumkin. Xuddi shuningdek isitish qozonidagi suvning satxi ham chiqish kattaliklariga proparsional ravishda klapan suvni ochish yoki yopishni nazorat qiliadi [7,8]. Yopiq konturli tizimni yoki analog konturli tizimni boshqarish uchun, texnalogik jarayonning chiqish signallarini uzluksiz kuzatib ularni avvaldan belgilab qoyilgan ko'rsatkichlar yoki ayni paytda zaruriy qiymatlar bilan solishtirish natijasida texnalogik jarayonga kirish ko'rsatkichlarini proparsionalravishda o'zgartirish, buning natijasida esa zaruriy qiymatlardan og'ishi va xatoliklarni kamaytirishga erishish mumkin. Bu yerda texnalogik jarayon ma'lumotlarni yeg'ish va boshqaruv tizimdagi o'lchov qurilmalari bilan uzluksiz ravishda aloqa qilib turadi. Texnalogik jarayondagi suv harorati o'zgarish bilan isitish elementidan borayotgan energiya hamda klapanlar holati yordamida boshqariladi, o'lchovqurilmalari yordamida jarayondagi joriy harorat hamda satx ko'rsatkichlari o'lchanadi va og'ishi va xatoliklarini kamaytirish uchun tizim kerakli qarorlarni qabul qiladi. Ya'ni tizimdagi bu og'ishlar va xatoliklarga proparsional ravishda tizimga berilayotgan energiya hamda suv kamaytiriladi. Bu holat o'lchov quyi tizimlari o'zgarishlarining funksiasiga o'xshaydi. Bu tizimlar o'rtasidagi yagona farq lokal o'lchov qurilmalari uchun zaruriy qiymat qurilmaning o'zidan kritiladi, ikki bosqichli boshqaruvda esa zaruriy qiymatlar foydalanuvchi tizim interfeysi yordamida kiritiladi. Shunday qilib tizim zaruriyqiymatdan o'zgargan xolatdagina boshqaruv tizimi diskret signal beradi. Bu holatni odatda o'chirish/yoqishyoki releli boshqarish ham deb atash mumkin. Texnalogik jarayon ma'lumotlarni yig'uvchi va u bilan bog'liq bo'lgan o'lchov qurilmalari uzluksiz (analog) hisoblanadi, boshqaruv bilan bog'langan o'lchov qurilmalari esa diskret (raqamli) hisoblanadi. 1.2.9-rasmda ikki bosqichliboshqaruv yordamida suvni isitish jarayoni ko'rsatilgan. Tizim boshqaruvi texnalogik jarayonda juda kichik og'ishlarda va xatoliklarda ham boshqaruvni so'ngi elementlar (klapanlar va relelarni) zaruriy qiymatga erishilmaguncha ikki holat o'rtasida o'zgartirdi(tebrantiradi). Bu holatda esa 1.2.10 -rasmda ko'rsatilganidek tizimdagi so'ngi elementlarning tez yemirilishiga va ishdan chiqishiga olib keladi, ayniqsa bu holat tizimdagi elektromexanik qurilmalarga ko'proq ta'sir qiladi [8,9].
  • 1.3. Controller va kompyuterning ulanish usullari va integratsiyasi: Umumiy foydalanishga mo'ljallangan controller ko'rsatilganidek kompyuterga o'xshash qurilma bo'lib, zaruriy bo'lgan barcha funksional modullarga egadir. Kompyuteriga ma'lumotlarni kirish/chiqarish qurilmalari sifatida klaviatura va displeylardan foydalaniladi, kontrollerda esahuddi shunday kiritish/chiqarish modullari mavjuddir. 1.3.2 rasm controller apparat ta'minotining tarkibi ko'rsatilgan. Ishlab chiqarishda talabga qarab kontrollerlarni tarkibi turli ko`rinishlarda bo'lishi mumkin. O`rganilayotgan qurilmamiz boshqalari orasida oddiyroq qurilma hisoblansada, shu turdagi qurilmalar tamoyilini yaxshiroq tushunish uchun xizmat qiladi [10]. texnalogik jarayoning quyi tizimi Xotira kirish/chiqish quyi tizimi Raqamli kirish texnalogik jarayon Raqamli chiqish signal berish kuzatuvchi tashqi energiya manbayi energiya manbayi quy tizimi tashqi tizim aloqa tizimi aloqaning quyi tizimi shina Analog kirish Analog chiqish Impuls kirish Impuls chiqish Kontroller 1.3.1-rasm. Kontroller – mantiqiy strukturasi. Rama mexanik tashkil etuvchi bo'lib, uning ichiga funksional modular o'zlariga mos keluvchi va shuningdek manba va axborot shinasini ulash qulay bo'lgan konstruksiyalardan iborat. Rama umumiy konstruksiyasining ko'rinishi 1.3.3-rasmda ko'rsatilgan. Ramaga cheklangan miqdorda funksional modullarjoylashtiriladi. Ko'proq modullarni joylashtirish uchun esa qo'shimcha ramalar kerak bo'ladi [10,11]. Mexanik ushlagich Ulanuvchi va ajratib olinuvchi modullar uchun yo'naltirgich Funksional modullar joylashuvi uchun mo'ljallangan joy ----------- ----------- modullarni joylashitish va ushlab turish uchun mo'ljalangan rezbali bo'shliq Ramani shkafga joylashtirish uchun mo'ljallangan rezbali bo'shliq 1.3.3-rasm. Ramaning ko'rinishi. Ramalar ikki xil ya'ni, asosiy va kengaytirilgan ko`rinishlardabo'ladi. Ularning har biri yana bir necha tarkiblarga ajratiladi va o`rtasida farqlar qo'shimcha seksiyalarga taluqlidir. Odatda ramaning bir nechabo'limlari maxsus funksional modullar uchun zaxira xolda ushlab turiladi, ularga misol qilib elektrenergiya, protsessor, xotira, va axborot almashinish modullarini keltirish mumkin. Shina passiv elektron agrigat hisoblanib, funksional modullarga elektr energiya uzatish, shuningdek funksional modullar ya'ni protsessor va boshqa asosiy qurilmalar o'rtasidagi ma'lumot almashuvini ta'minlovchi kanal vazifasini ham bajaradi. Oddiy shina o'zining eng sodda ko'rinishida quyidagi ma'lumotlarini uzatadi: Hamma funksional modullarga energiyani (elektro energiya shinasi). Funksional modullarning manzillar xotirasi (manzillarshinasi). Ikki yo'nalishda axborot almashinuvi (axborotlar shinasi). O'qish va yozishni boshqarish (boshqaruv shinasi). Aralashuv (xalaqit) va vaqt (maxsus shina). Shinadagi kanallar yoki linyalarning soni protsesserning arxitekturasidan (mikroprotsessor/ kompyuter) ishlatiladigan kontrollerlar turidan kelib chiqqan bo'ladi. 1.3.4- rasm [12]. energiya shinasi adreslar shinasi maxsus shina axboratlar shinasi boshqaruv shinasi 1.3.4- rasm. Shinalarning - mantiqiy strukturasi. Funksional modullaraniq bir maqsadda xizmat qiladi, shuningdek protsessorli modul bilan axborot almashinish uchun shinaga ulanish imkoniyatiga ham ega. Odatda funksional modullarda quyidagilarni misol keltirish mumkin: [9] Xotira - Kirish/chiqish Aloqa tizimi Himoya sxemasi. Funksional modulning yuqori qismi shina interfeysining elektron sxemasiga, shuningdek modulning quyi qismi esa protsessor interfeysining elektron sxemasiga egadir. Shina interfeysining elektron sxemasi, modulga quyidagilarni bajarish imkonini beradi: Protsessor bilan axborot almashish uchun aloqani ta'minlash. Modul bilan bog'liq axborotni uni qayta ishlashga yoki modul axborotni protsessoriga yuborilguniga qadar vaqtinchalik saqlab turush. Modulni boshqarish va nazorat qilib turish. Moduldagixatoliklarni tashhislab borish. Protsessor interfeysi modulga protsessor (o'lchov qurilmalari orqali) signallari bilan aloqani ta'minlashga yordam beradi, shuningdek kirish va chiqish signallarni elektron signallar ko'rinishiga o'tkazadi. Kabeli tizimi Kabeli tizimi ko'p o'zakli ko'rinishda bo'lib, o'lchov qurilmalari yoki foydalanuvchi interfeysining qo'shimcha modullarini ulashdaqulaylik uchun kabelningikki uchigabloklar ulanishi uchun maxsus konektor mavjud. Kabel ichidagi signal simlarining soni funksional modul uchun zaruriy ulanishlardan kelib chiqadi. Umuman olganda kabellar tizimi funksional modullardan kantroller korpusiga kirish/chiqish signallarini uzatish uchun ko'p qo'llaniladi. Shinadagi axborot almashuvi Protsessor moduli shnadagi asosiy qurilma sifatida, shinadagi boshqa barcha funksional modullar ya'ni kirishtish/chiqarish, aloqa tizimi, shuningdek xavsizlikni ta'minlovchi sxema, shinada ikkinchi darajali qurilmalar bo'lib qoladi. Shinadagiaxborot almashuvi to'liq protsessor moduli tomonidan boshqariladi. Axborot almashuvi quyidagi ketma ketlikda amalga oshiriladi: Boshqariluvchi moduldan protsessor moduliga: [5] -Protsessor moduli boshqariluvchi modulning shinadagi manzilini aniqlaydi. -Protsessor moduli shinaga nazorat signalini yuboradi. 1.3.5-rasm. Tizim kabeli. Protsessor modulidan boshqariluvchi modulga: -Protsessor moduli boshqariluvchi modulning shinadagi manzilini aniqlaydi. -Protsessor moduli shinaga axborotni uzatadi. -Protsessor moduli shinaga axborotni yozish buyrug'i signalini yuboradi. -Boshqariluvchi modulga manzillangan axborotni shinadan qabul qilib oladi. Boshqariluvchi funksional modullar o'zaro axborot almashina olmaydi. Agar funksional modullar o'rtasida axborot almashinuvi zarur bo'lib qolsa, bu amalni protsessor moduli yordamida amalga oshiriladi va to'liq protsessor moduli nazorati ostida bo'ladi. Kontroller modullarinig tuzilishi Protsessor moduli kontrollerning yadrosi hisoblanib, avtomatlashtirish stratigiyasi asosida qurilgan, shuningdek buyruqlar bajarilishini nazorat qilish va boshqa bir necha amallar bajarilishini o'z ichiga oladi. Bu modul funksionalmodullar yordamida axborotlarni yeg'ish va boshqaruvni amalga oshiradi. 1.3.6- rasmda ko'rsatilganidek modulda impuls takt generatori mavjud va bu impulslar yordamida modul hamma sinxronlashlar va o'zi bajarayotgan amallarni sinxron ravishda bilib turishida, shuningdek vaqtni aniqlashda ham foydalanadi [8]. Protsessor takt signallar yordamida shinadagi boshqa funksional modullar bilan axborot almashuvini vatashqi sinxronlashtirishlarni ham amalga oshiradi. Shinali interfeys sxemasi protsessor modulining yuqori qismida joylashtirilgan. shina protsessor Shafof jism Shina interfeysi Mikroprotsessor shina elektron boshqaruv 1.3.6-rasm. Protsessor moduli. Xotira moduli Xotira moduli ikki qisimdan iboratdir: Energiya talab qilmaydigan xotira (ROM-doimiy xotira) bo'lib tizimnining dasturiy ta'minotini saqlab turish va avtomatlashtirish tizimi dasturlarini saqlab turish uchun ishlatiladi. -Energiya talab xotira (RAM-operativ xotira) bo'lib joriy axborotlarni, ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Himoya moduli Himoya moduli, yoki nazoratchi modul kontrollerning holatini nazorat qilib boradi va ishlash jarayonida hatoliklar yuz bergani haqida (hal qilib bo'lmas va hal qilib bo'ladigan xatoliklar) darxol xabar beradi. Bu holat protsessor ish xolatida bo'lgan vaqtda kontrollerlar matnli dasturlar bilan fon tartibidaishlaydi (avtomatlashtirish funksiyalarini bajarishdan ozod bo'lgan vaqtda). Agar funksional modullarning ishlash jarayonida biron xatolik yuz bersa, darxol xabar beradi va bunday xatoliklar yuz bergan holatlarda bartaraf qilinadi, chunki kontroller aynan shubuzilgan moduldan tashqari ish xolatida bo`ladi. Protsessor ish holatiga qaytganda bu haqida himoya moduli orqali xabar beriladi. O'z o'zini tashxislash vaqtida protsessor ya'ni kotrollerning yadrosi ish xolatidan bir necha sabablar tufayli ishlamay qoladi. Bunday xatoliklar tuzatib bo'lmas xatoliklar safiga kiradi, bunday xatoliklar yuz berganda darxol xabar berilishi kerak. Odatiy tuzatib bo'lmas xatoliklar quyidagi elementlarning shikastlanishidan kelib chiqadi: [14] -Elektr manbai -Protsessor -Xotira Elektr manbai bilan bog'liq xatolik istalgan tashqi energiya ta'minoti bilan yoki elektr energiya modulining o'zida ham sodir bo'lishi mumkin. Protsessor bilan bog'liq xatolik apparat ta'minotidagi shikastlanishlar (ya'ni protsessor yoki xotiraning shikastlanish) bilan yoki dasturiy ta'minot (dasturlarning siklik takrorlanishiyoki dasturlarning osilib qolishi) bilan ham bog'liq bo'lishi mumkin. Bu xatoliklardan istalgan bittasi kontrollerni ishlamay qolishiga sabab bo'ladi. Himoya tizimi butkul xatoliklar, ya'ni protsessor umuman ishlamay qolgan vaqtda (elektro energiyadagi sakrashlar) yuz bergan xolatlarda o'zi darxol xabar beradi. Raqamli kirish modul Raqamli kirishli modul diskret signallarga ega o'lchov qurilmalarining chiqish signallarini va foydalanuvchi tizim osti interfeysi, ularni shu signallarga mos keluvchi (ekvivalent)kompyuter signallariga o'zgartirib, shina yordamida protsessorga qayta ishlash uchun yuboradi. 1.3.7-rasmda ushbu modulning funksional sxemasi ko'rsatilgan [14]. shina Raqamli kirish Elektron ko'rinishdagi diskret kirish 1 bit axborat o'zgartirgich 0/24 yoki 0/48 V DC elektron signal Shina interfeysi kirish bufferi* 7 0 +5 V DC Ichki tashqi manba o'zgartirgich Himoya, filtrlash va signal o'zgartirish sxemasi 7 0 Diskret kirish (0/24 yoki 0/48 V DC) * Kiruvchi ma'lumotlarni doimiy xotiragacha saqlash Modul odatda 8 yoki 16 yoki 32 kirish kanallariga ega. 1.3.7-rasm. Raqamli kirishli modul. Raqamlichiqish modul Raqamli chiqish modul protsessorning chiqishidan diskret ko'rinishdagi signalni shina orqali kompyuter signallariga ekvivalent bo'lgan signallarni qabul qilib oladi va uni mos keluvchi elektron signallarga o'zgartirib o'lchov qurilmalari quyi tizimiga va foydalanuvchi tizim osti interfeysiga uzatadi. 1.3.8-rasmda ushbu modulning funksional sxemasi keltirilgan [17]. shina Raqamli chiqish elektron ko'rinishdagi diskret chiqish 1 bit axborat o'zgartirgich 0/24 yoki 0/48 V DC elektron signal shina Shina interfeysi Chiqish bufferi * 7 0 +5 V DC Ichki tashqi manba o'zgartirgich Diskret chiqish (0/24 V yoki 0/48 V DC) * Axboratlarni jarayonga uztkunga qadar saqlab turish Modul odatda 8 yoki 16 yoki 32 kirish kanallariga ega. 1.3.8-rasm. Raqamli chiqish modul. Analogli kirish modul Protsessor analog ko'rinishdaga signallarni o'qish va ulargaishlov berish amallarini bajara olmaydi, agar ular protsessorga tushunarli ekvivalentiga o'zgartirilmagan bo'lsa. Analogli kirish modul uzuluksiz ravishda electron ko'rinishdagi signallarni o'lchov qurilmalari va foydalanuvchi tizim osti boshqaruvidan qabul qilib, ularni o'zlariga mos kompyuter ekvivalentlariga analog-raqamli o'zgartirgich (ARO') yordamida shina orqali uzatadi. 1.3.9-rasmda ushbu modulning funksional sxemasi keltirilgan [16]. shina Analog Kirish Uzluksiz ko'rinishdagi uzluksiz kirish bit axborat ARO' 0-10 V DC yoki 0-20 mA elektron signal shina Shina interfeysi kirish bufferi* Analog - raqam o'zgartirgich (ARO') ** Multipleksor Himoya, filtrlash va signal o'zgartirish sxemasi 7 0 Continuous inputs (0-10 VDC or 0-20 mA DC) * Kiruvchi ma'lumotlarni doimiy xotiragacha saqlash ** ARO' analog signallarni raqamli signallarga o'zgartirgich 1.3.9-rasm. Analog kirishli modul. Analoglichiqish modul Analog chiqishli modul analog signalning kompyuter ekvivalentini protsessordan shina orqali qabul qilib, uni uzluksiz elektron ekvivalentiga raqamli analog o'zgartirgich yordamida (RAO') o'zgartirib, o'lchov qurilmalar tizimiga va foydalanuvchi tizim osti interfeysiga uzatadi. 1.3.10-rasmda ushbu modulning funksional sxemasi ko'rsatilgan [16]. shina Analog chiqish elektron ko'rinishdagi diskret chiqish 8 bit axborat RAO' 0-10 V DC yoki 0-20 mA elektron signal shina Shina interfeysi Chiqish bufferi * RAO' 3 Raqamli signalni analog signalga o'zgartirish RAO'O 3 Uzatish sxemasi 0 +5 V DC Ichki tashqi manba 3..... Uzluksiz chiqish (0-10 V DC yoki 0-20 mA) *Axboratlarni jarayonga uztkunga qadar saqlab turish Modul odatda 2 yoki 4 chiqish kanaliga ega 1.3.10-rasm. Analog chiqishli modul. Axborot almashish moduli Axborot almashuv moduli ikki yo'nalishli axborot almashinuvini ta'minlash uchun qo'llanilib, protsessor, tashqi qurilmalar yoki tizimda qo'llaniladi. Odatda axborot almashuv moduli aloqa ta'minotidan ketma ket shakildagi impulsli signallar oqimini qabul qilib, ularni parallel ko'rinishdagi kompyuter signallarigaaylantiradi va shina orqali protsessorga qayta ishlash uchun uzatadi. Teskari yo'nalishda esa, axborot almashish moduli parallel ko'rinishdagi kopyuter signallarini shina orqali protsessordan qabul qilib, ularni ketma ket ko'rinishdagi impulsli oqimga aylantirib beradi va aloqa ta'minotiga uzatadi. Bu holat huddiimpulsli kiritish/chiqarish modulining kobinatsiyasiga o'xshashdi, faqat birgina farqi ma'lumotlar yo'qligidadir. Aloqa ta'minotida xar doim ma'lumotlar ketma-ketlik ko'rinishida bo'ladi [16]. Axborat almashuv kabellar Aloqa kabellari 1.3.11-rasmda keltirilgan, odatda ular ikki xil interfeyslar, ya'ni, modullar o'rtasidagi axborat almashinuv signallari uchun, hamda qurilma/aloqa ta'minlovchisi – RS232C ketma-ket interfeys va Cat 5 – Ethernet interfeyslari uchun ishlatiladi [16]. Ketma-ket aloqa moduli uchun Konnektorlar himoya qopqog'i bilan RS-232C kabeli Ketma-ket port Aloqa qurilmalari Aloqa kabellari Protsessor moduli Ethernet port Cat-5 kabeli RJ 45 konnektorlari himoya qopqog'i bilan Ethernet aloqa moduli uchun Ethernet port 1.3.11-rasm. Axborat almashinish kabellar. Kontrollerning kengaytirilgan imkoniyatlari Ramkada slotlar chegaralangan va xohlagan sondagi funksional modullarni joylashtirish mumkin (asosan kiritish/chiqarish modullari). Har safar qurilma ko'p sondagi kiritish/chiqarish modullariga murojat qilganda, qo'shimcha va kengaytirilgan modullar ramkalari (kengaytirilgan imkoniyatlar) ko`rinishidabo'ladi. Kuchaytiruvchi/Uzatuvchishinali modullar, shinani kengaytirish uchun ishlatiladi. Ramkalarning soni va funksional modullarning qanchaligi ularni boshqarib turuvchi protsessor moduli imkoniyatlariga bog'liqdir. 1.3.12-rasm [15]. yakka ramka Asosiy ramka Kiritish/Chiqarish moduli Protsessor Energiya ta'minti so'ngi kengaytiruvchi ramka Kiritish/Chiqarish moduli ko'p ramka Asosiy ramka Kiritish/Chiqarish moduli oraliq kengaytiruvchi ramka Kiritish/Chiqarish moduli Kiritish/Chiqarish modullari uzatish/amplitudasi 1.3.12-rasm. Kontroller imkoniyatlarini kengaytirish. Bu modul signallarni kuchaytiradi (takrorlaydi) va ikki yo'nalishda harakatlanish imkonini beradi, shuningdek modul joylashgan ramkaga ham hizma qiladi [16].
  • 2-BOB. IQLIMNI NAZORAT QILISH TIZIMLARINI SIMPLE SCADA YORDAMIDA KOMPYUTERLI INTERFEYSINI YARATISH: Odatda, tizimni integrator yoki oxirgi foydalanuvchi, nazorat tizimini yaratish uchun dasturiy ta'minot dasturini ishlab chiqishni boshlagan holda, SCADA tizimining eng mos vositasini tanlaydi. Misol sifatida SIMPLE SCADA V9.1 misolidan foydalanib, Simple Scada ushbu SCADA tizimining asosiy xususiyatlari va xususiyatlarini ko'rib chiqishni taklif qiladi. SIMPLE SCADA to'plami SCADA-tizimlarining an'anaviy xususiyatlari va xususiyatlariga ega va shuningdek, oxirgi uchraydigan ishlab chiqarishni avtomatlashtirishning yangi, yaqinda joriy etilgan dasturiy komponentlarini o'z ichiga oladi. SCADA-tizimlari, birinchi navbatda, dasturlashtiriladigan nazoratchilar, tarqatilgan boshqaruv tizimlari ma'lumotlarini qabul qilish va ko'rish bilan bog'liq avtomatlashtirilgan do'kon darajasini ta'minlaydi. Ushbu darajadagi ma'lumotlar, odatda, ishlab chiqarishni boshqarish darajasida mavjud emas. Shuning uchun SIMPLE SCADA shuningdek, SCADA tizimlari va ishlab chiqarishni boshqarish tizimlarining darajalari o'rtasidagi almashinuvni ta'minlash uchun ishlab chiqilgan dasturiy ta'minot paketini ham etkazib berdi.2.1.1-rasm [5]. Приложение L Приложение М Приложение № Интерфейс ОРС (Интерфейс ОРС Интерфейс ОРС Конфигурация 1 ОРС-тэги Сервера Ат ОРС-таки Сервера AN, ОРС-тэги Сервера В1 ОРС-тии Сервера В№ Группа 1-1 Конфигурация 2 ОРС-тэги Сервера Ат A ОРС-тэги Сервера AN, ОРС-таки Сервера В1 ОРС-тии Сервера В ОРС-таки Сервера СТ ОРС-таки Сервера CN Группа 2-2 Группа 2-1 Конфигурация 3 ОРС-тии Сервера В1 ОРС-тэги Сервера В№ ОРС-таги Сервера СТ ОРС-таги Сервера CN Группа 3-1 ОРС сервер А ОРС сервер В ОРС сервер С 2.1.1-rasm. Server bilan aloqa. SIMPLE SCADA SCADA tizimining asosiy xususiyatlari: Funktsionallik: real dasturiy holda dasturiy ta'minotni avtomatlashtirish tizimini yaratishga imkon beruvchi avtomatlashtirilganni ishlab chiqish; past darajadagi qurilmalardan asosiy ma'lumotlarni yig'ish vositasi; favqulodda signallarni nazorat qilish va ro'yxatga olish; axborotdan keyingi ma'lumotlarni qayta ishlash imkoniyati bilan saqlash vositasi (eng ommabop ma'lumotlar bazalariga interfeys orqali amalga oshiriladi); birlamchi axborotni qayta ishlash vositalari; grafikalar, histogramlar va boshqalar shaklida ma'lumotlarni taqdim qilish uchun vizualizatsiya vositalari; ilovalar tizimining umuman bir qator parametrlar bilan ishlash qobiliyati. SIMPLE SCADA tizimi MS Windows, MS Windows.NET platformasida amalga oshiriladi. Bu eng to'liq va osongina inson-mashina interfeysini ta'minlovchi tizimlar. Zamonaviy avtomatlashtirish tizimlarining asosiy xususiyatlaridan biri bu tizimlarning integratsiyalashuvining yuqori darajasidir. Ulardan har qandayiga boshqarish ob'yektlari, aktuatorlar, uskunalarni yozish va qayta ishlash, operatorlarning ish joylari, ma'lumotlar bazasi serverlari va boshqalar jalb qilinishi mumkin. Ushbu hotirjam muhitda samarali ishlash uchun SCADA tizimi yuqori darajadagi tarmoq xizmatini taqdim etishi kerak. Ushbu daraja Internet / Intranet orqali o'zaro muvofiqlikni ta'minlovchi TCP / IP va SOAP / XML protokollaridan foydalanish orqali kuchli tarmoqga ulanishlarini yaratish uchun yaratilgan GenBroker texnologiyasi tomonidan ta'minlanadi. Qo'llab-quvvatlanadigan ma'lumotlar bazalari SIMPLE SCADA tizimi ma'lumotlar bazasi turidan mustaqil bo'lgan ANSI SQL sintaksisini ishlatadi. Shunday qilib, dastur deyarli xavfsiz holatga keltiriladi, bu sizning ma'lumotlar bazasini jiddiy o'zgartirishdan, ma'lumotni tahlil qilish uchun mustaqil dasturlarni yaratishdan, ishlab chiqilgan dasturlardan foydalanishni, ma'lumotlarni qayta ishlashga qaratilgan dasturlardan iboratdir. XML, ADO ODBC va OLEDB orqali Microsoft SQL 2005, 2000, MSDE, SQL Express, MySQL, Oracle va boshqa ma'lumotlar bazalarini qo'llab-quvvatlanadi. Ayirboshlash funktsiyalarini tashkil qilish uchun standart dinamik ma'lumotlar almashinuvining mexanizmlari (Dynamic Data Exchange DDE), OLE jarayonlari (obyektni ulash va joylashtirish), ob'ektlarni kiritish va joylashtirish o'rtasida ma'lumotlar uzatiladi. OLE bazasida sanoat Otomasyon bozoriga qaratilgan yangi standart OPC (Process Control OLE for Process Control Systems uchun OLE) paydo bo'ldi. Yangi standart, birinchi navbatda, korxona darajasida turli boshqaruv va boshqarish tizimlarini birlashtirishga imkon beradi; ikkinchidan, turli nostandart uskunalarni va tegishli aloqa dasturiy ta'minot drayverlarini ishlatish zarurligini bartaraf qiladi. SCADA-tizimlari nuqtai nazaridan OPC-serverlar paydo bo'lishi texnologik qurilmalar bilan dasturiy ta'minot almashinuvi standartlarini ishlab chiqishni anglatadi. OPC interfeysi turli xil almashinuv imkoniyatlarini beradi: jismoniy qurilmalardan olingan xom-ashyolarni, taqsimlangan boshqaruv tizimidan yoki har qanday dasturdan qabul qilish. SIMPLE SCADA tizimi past darajali apparatni tanlashni cheklamaydi, chunki u katta OPC I / U serverlari bilan ishlaydi va o'z OPC mijozlari va serverlarini yaratish uchun yaxshi ishlab chiqilgan vositalariga ega. OPC serverlari o'zlarini ToolWorX OPC vositalari va ActiveX ToolWorX yordamida ishlab chiqadilar. SIMPLE SCADA V9.1 ning yangi versiyasi korporativ boshqaruv ma'lumotlarining (SAP BAPI, SAP NetWeaver) muvofiqligi va IT-infratuzilmasi (SNMP ko'magi) bilan o'zaro aloqa o'rnatishga qaratilgan kuchli texnologiyalarni birlashtiradi [10]. Клиенты Базы данных серверов ОРС серверы Устройства ввода/вывода Основной сервер для ОРС-данне Резервный сервер для ОРС-сервер ОРС сервер тревог и событий ОРС историческ тревог и событий Основной Резервный ОРС сервер ОРС сервер 2.1.2-rasm. Mijoz-serveraloqasi. SIMPLE SCADAning yangi versiyasi korporativ boshqaruv ma'lumotlarining (SAP BAPI, SAP NetWeaver) muvofiqligi va IT-infratuzilmasi (SNMP ko'magi) bilan o'zaro aloqa o'rnatishga qaratilgan kuchli texnologiyalarni birlashtiradi. Keling, SIMPLE SCADA da ishlatiladigan ma'lumotlar almashinuvini tashkil qilishni batafsilroq ko'rib chiqaylik. Ushbu texnologiyaning asosiy vositasi OPC-server hisoblanadi. OPC-server mijoz tomonidan talab qilingan ma'lumotni qabul qilish uchun mas'ul hisoblanadi. Har bir serverda ma'lumotlar so'rovlarini birlashtirgan muayyan miqdordagi OPC guruhlari mavjud. Serverdagi guruhlarga bir vaqtning o'zida bir nechta mijoz yoki faqat bitta mijoz tomonidan kirish mumkin. OPC guruhi tegishli jarayonni boshqarish qurilmasidan ma'lumotlarni saqlaydigan OPC elementlari to'plamini o'z ichiga oladi. Mijozlar elementlarni o'zboshimchalik bilan guruhlarga birlashtirishi mumkin. Bu daraxtning shakli bilan ko'rsatilgan. OCR standarti DCOM (tarqalgan komponentli ob'ekt modeli) texnologiyasiga asoslangan. Biroq, uzoq masofalar bo'yicha ma'lumotlar uzatilganda, bu jarayonni avtomatlashtirilgan nazorat qilish tizimi uchun albatta zarur, DCOM jiddiy kamchiliklarga ega. Asosiy kamchiliklardan biri global internetda ishlamaslikdir. Buning asosiy sababi, kompyuterni tashqaridan ruxsatsiz kirishdan himoya qiluvchi xavfsizlik devorlari yoki xavfsizlik devorlaridan foydalanish. Ushbu muammoni hal qilish uchun xavfsizlik devorining standart sakkizinchi porti orqali ma'lumotlarni uzatuvchi TCP tunnel texnologiyasidan foydalanishingiz mumkin. Ushbu port odatda HTTP protokoli (gipermatnli uzatish protokoli) orqali ma'lumotlarni uzatish uchun ishlatiladi va shuning uchun u odatda ochiq bo'ladi. Biroq, tunnel va ma'lumotlarni uzatish uchun Windows, MAQOMOTI Internet xizmatlari va IIS veb-serveriga (Internet Information Server) kiritilgan maxsus dasturiy ta'minotni o'rnatish talab qilinadi. DCOM orqali muvaffaqiyatli kirish kompyuterlar bir xil domenda yoki bir xil ishchi guruhda bo'lganda paydo bo'ladi. Bu esa, TCP tunnelning to'g'ri konfiguratsiya qilingan xavfsizlik devorlari bilan bir xil domen ichida foydalanish mumkinligini ko'rsatadi. Ma'lumot uzatish bilan bog'liq muammolarga qo'shimcha ravishda, mijozning autentifikatsiyasi bilan bog'liq muammolar ham mavjud. OCR ma'lumotlariniguruhlash, arxivlash va qo'llab-quvvatlash paketning muhim xususiyatlaridan biri OPC tag guruhlash vositasi va ma'lumotlar ko'prigi qurilishi hisoblanadi. OPC-serverlardan ma'lumotlarni ikki xil protokol bilan ishlatishimiz kerakligini taxmin qilaylik. Buni amalga oshirish uchun DataWorX32 Configurator-da Bridging-Navigator katalogida OPC-serverlarning ma'lumot manbalarini aniqlang, registratsiya turini va ma'lumotlar xususiyatlarini sozlang. Keyinchalik, ijro uchun ishga tushamiz va turli protokollarning OPC teglari OPC mijozlari bo'lgan ilovalar uchun guruhlangan va mavjud [12]. DataWorX32-ning yana bir muhim xususiyati OPC-ning turli xil OPC- serverlari ma'lumotlarini guruhlash qobiliyatidir. Guruhlash mexanizmining namunasi. Ko'pincha juda katta loyihalarda OPC mijozlarining turli xil ilovalari bir xil OPC-serverlarga kirishadi. Misol uchun, GraphWorX32 ekranidagi shakldagi suyuqlik darajasini ko'rsatish kerak, AlarmWorX32 da TrendWorX32 da suyuqlik darajasining holatini kuzatish va signalizatsiya qilish kerak grafik tasvirni ko'rsatish va h.k. Bu OPC serveridagi yukning o'sishiga olib keladi, chunki bir xil ma'lumotlar bir necha marta talab qilinadi. Shunday qilib, ko'plab mijozlar OPC serveridan ma'lumotlarni talab qilganda, DataWorX32 mijozlar talablariga muvofiq OPC serverlarini va ma'lumotlar guruhlarini kuzatadi. Ko'pincha IU serverlari tomonidan bajariladigan ishni past darajadagi (masalan, arxiv tezligini ko'paytirish) optimallashtirish kerak. DataWorX32 mijozlar va serverlar o'rtasida "vositachilar" bo'lib xizmat qilishi va bu jarayonni optimallashtirish imkonini beradi. Agar siz tarmoq orqali masofadan serverlar bilan ishlashingiz kerak bo'lsa, bu juda foydali. 2.1.3-rasm [9]. Основн Cepoep Alarm WorX32 Сервер Alarm WorX32 Обновление: тревогтсобытий 2.1.3-rasm. DataWorX32 Yangi DataWorX32 uchta muhim OPC-standartni qo'llab-quvvatlaydigan yagona mahsulot bo'lib, keng tarqalgan nazorat tizimlarida talab qilinadigan to'liq xususiyatli ma'lumotlarni zahiralashni ta'minlaydi. OPC ma'lumotlarining ishonchliligini va kuchliligini oshirishga OPC serverlarining barcha ma'lumotlari zaxiralash juftlariga guruhlanganligi sabab bo'ladi. OPC serverlarining bu keraksiz juftliklari har qanday dastur uchun (OPC mijozlari) hech qanday kechikishsiz OPC-server sifatida aniqlanadi [15]. SIMPLE SCADA doimo o'z mahsulotlarini takomillashtirib boradi. Innovatsion korxonalarni kompleks avtomatlashtirish va boshqarish uchun asbob-uskunalar sohasida yangi texnologiyalardan foydalangan holda, u o'zgacha ko'rinishda va texnologiyada takomillashadi. Yaqin kelajakda kompaniya 64-bit platforma uchun yangi to'liq echimlarni taklif etadi. Iqlimni nazorat qilish tizimlarida umumiy kompyuterlashtirilgan integallashgan tizimlardan foydalanilib kelinmoqda. Simple Scdada tizimi ushbu avtomatlashtirilgan tizimlarda tayyor dasturiy ta'minot sifatida namoyon bo'ladi. Simple Scad tizimi OPC serverlar bilan osongina bog'lanadigan va foydalanuvchi uchun qulayligi bilan boshqa Scada sistemalaridan farq qiladi. Masofaviy boshqaruv RS 485 tarmog'I va OPC server bilan uzviy bog'liqdir. Kontroller registr adresidan kelayotgan signal OPC server bilan Windows tizimiga integrallashadi. OPC server o'z navbatida SQL server sifatida Scada tizimiga bog'lanadi. Foydalanuvchiga real ma'lumotlar bazasi bilan grafik ko'rinishda foydalanish holatiga imkon tug'iladi. Simple Scada tizimi alohida katalog ko'rinishidagi fayllar va ishga tushuvchi exe ko'rinishidagi dasturlardan iborat bo'ladi. Katalog ochilganda quyidagi bo'limlarni ko'rish mumkin. 2.2.1-rasm. Katalogda fayllarni ko'rinishi. Компьютер MEDIA (E:) Simple-Scada 2 (beta 2) ▸ Поиск Simple-Scada 2 (bet... Упорядочить Открыть Добавить в библиотеку Избранное Загрузки Libraries - Недавние места Рабочий стол Google Диск Screenshots Библиотеки Видео - Документы Изображения Музыка • Домашняя группа Компьютер SYSTEM (C:) PROGRAMM (D:) MEDIA (E:) BACKUP (F:) ► DVD RW дисковод ( CD-дисковод (К:) Сеть Общий доступ Записать на оптический диск Дата изменения Тип Размер 29.01.2016 14:41 Папка с файлами 29.01.2016 14:43 Папка с файлами 31.01.2016 14:28 Папка с файлами 31.01.2016 11:19 Папка с файлами 30.01.2016 16:53 Папка с файлами 29.01.2016 14:44 Приложение 4497 КБ 29.01.2016 14:44 Приложение 7 566 КБ 29.01.2016 14:44 Приложение 1698 КБ 29.01.2016 14:44 Приложение 1 818 КБ 29.01.2016 14:45 Приложение 4173 КБ 27.04.2015 20:49 Расширение приложения 1045 КБ 27.04.2015 20:49 Расширение приложения 197 КБ 13.05.2013 14:42 Расширение приложения 105 КБ Logs Состояние: 33 Общий доступ Общий доступ: Все Папка с файлами Дата изменения: 29.01.2016 14:43 2.2.1-rasm. Katalogda fayllarni ko'rinishi. Katologda quyidagi asosiy dasturlardan iborat: 1. Client-foydalanuvchilar uchun dastur. Foydalanuvchi shu faylni ishga tushirib scada tizimidan foydalanishi kerak. 2. Editor- Scada tizimi OPC server bilan bog'lanishi va aynan scada tizimini yaratish dasturi. 3. Options - scada tizimini parametrlari sozlanadi. 4. Pictures - barcha rasmlar va animatsion tasvirlar shu papkaga joylanadi. 5. Server - Scada tizimini OPC server bilan aloqasini ta'minlovchi kichik server. Birinchi navbatda Server bo'limi bilan tanishib chiqamiz va albatta avval Server bo'limi bilan aloqani tiklab olish zarurdir. 2.2.2-rasm. Simple Scada tizimi server bo'limi. Ushbu bo'limda serverning IP adresi, ish holati, mijozlar soni, serverning ishga tushish vaqtini shuningdek TLS dan himoya holatlari ko'rsatiladi. 2.2.3- rasmda “ПРОЕКТЫ” bo'limi ko'rsatilgan. Simple-Scada Server Состояние сервера Проекты ОРС-серверы Клиенты Базы данных Журнал X Состояние сервера Название: Компьютер: ClassID: Состояние: Используется: X 192.168.1.35 работает 1 01.02.2016 09:51:25 net dOPCSim.Kassl.Simulation localhost (13FBEFCD-AF85-4AA6-8A6B-394230901A0A) работает 1 Остановить и выйти Simple-Scada Server Проекты ОРС-серверы Базы данных Журнал Дето-проект Состояние: Остановлен База данных: отключена Активных тегов: 0 Pictures Состояние: остановлен База данных: отключена Активных тегов: 0 Test Состояние: активирован База данных: работает Активных тегов: 87 (х) Остановить и выйти 2.2.3-rasm. “ПРОЕКТЫ
  • 2.2. Iqlimni nazorat qilish tizimlarini Simple Scada sistemasi yordamida kompyuterli interfeysini yaratish: Iqlimni nazorat qilish tizimlarida umumiy kompyuterlashtirilgan integallashgan tizimlardan foydalanilib kelinmoqda. Simple Scdada tizimi ushbu avtomatlashtirilgan tizimlarda tayyor dasturiy ta'minot sifatida namoyon bo'ladi. Simple Scad tizimi OPC serverlar bilan osongina bog'lanadigan va foydalanuvchi uchun qulayligi bilan boshqa Scada sistemalaridan farq qiladi. Masofaviy boshqaruv RS 485 tarmog'I va OPC server bilan uzviy bog'liqdir. Kontroller registr adresidan kelayotgan signal OPC server bilan Windows tizimiga integrallashadi. OPC server o'z navbatida SQL server sifatida Scada tizimiga bog'lanadi. Foydalanuvchiga real ma'lumotlar bazasi bilan grafik ko'rinishda foydalanish holatiga imkon tug'iladi. Simple Scada tizimi alohida katalog ko'rinishidagi fayllar va ishga tushuvchi exe ko'rinishidagi dasturlardan iborat bo'ladi. Katalog ochilganda quyidagi bo'limlarni ko'rish mumkin. 2.2.1-rasm. Katalogda fayllarni ko'rinishi. Компьютер MEDIA (E:) Simple-Scada 2 (beta 2) ▸ Поиск Simple-Scada 2 (bet... Упорядочить Открыть Добавить в библиотеку Избранное Загрузки Libraries - Недавние места Рабочий стол Google Диск Screenshots Библиотеки Видео - Документы Изображения Музыка • Домашняя группа Компьютер SYSTEM (C:) PROGRAMM (D:) MEDIA (E:) BACKUP (F:) ► DVD RW дисковод ( CD-дисковод (К:) Сеть Общий доступ Записать на оптический диск Дата изменения Тип Размер 29.01.2016 14:41 Папка с файлами 29.01.2016 14:43 Папка с файлами 31.01.2016 14:28 Папка с файлами 31.01.2016 11:19 Папка с файлами 30.01.2016 16:53 Папка с файлами 29.01.2016 14:44 Приложение 4497 КБ 29.01.2016 14:44 Приложение 7 566 КБ 29.01.2016 14:44 Приложение 1698 КБ 29.01.2016 14:44 Приложение 1 818 КБ 29.01.2016 14:45 Приложение 4173 КБ 27.04.2015 20:49 Расширение приложения 1045 КБ 27.04.2015 20:49 Расширение приложения 197 КБ 13.05.2013 14:42 Расширение приложения 105 КБ Logs Состояние: 33 Общий доступ Общий доступ: Все Папка с файлами Дата изменения: 29.01.2016 14:43 2.2.1-rasm. Katalogda fayllarni ko'rinishi. Katologda quyidagi asosiy dasturlardan iborat: 1. Client-foydalanuvchilar uchun dastur. Foydalanuvchi shu faylni ishga tushirib scada tizimidan foydalanishi kerak. 2. Editor- Scada tizimi OPC server bilan bog'lanishi va aynan scada tizimini yaratish dasturi. 3. Options - scada tizimini parametrlari sozlanadi. 4. Pictures - barcha rasmlar va animatsion tasvirlar shu papkaga joylanadi. 5. Server - Scada tizimini OPC server bilan aloqasini ta'minlovchi kichik server. Birinchi navbatda Server bo'limi bilan tanishib chiqamiz va albatta avval Server bo'limi bilan aloqani tiklab olish zarurdir. 2.2.2-rasm. Simple Scada tizimi server bo'limi. Ushbu bo'limda serverning IP adresi, ish holati, mijozlar soni, serverning ishga tushish vaqtini shuningdek TLS dan himoya holatlari ko'rsatiladi. 2.2.3- rasmda “ПРОЕКТЫ” bo'limi ko'rsatilgan. Simple-Scada Server Состояние сервера Проекты ОРС-серверы Клиенты Базы данных Журнал X Состояние сервера Название: Компьютер: ClassID: Состояние: Используется: X 192.168.1.35 работает 1 01.02.2016 09:51:25 net dOPCSim.Kassl.Simulation localhost (13FBEFCD-AF85-4AA6-8A6B-394230901A0A) работает 1 Остановить и выйти Simple-Scada Server Проекты ОРС-серверы Базы данных Журнал Дето-проект Состояние: Остановлен База данных: отключена Активных тегов: 0 Pictures Состояние: остановлен База данных: отключена Активных тегов: 0 Test Состояние: активирован База данных: работает Активных тегов: 87 (х) Остановить и выйти 2.2.3-rasm. “ПРОЕКТЫ
  • MEHNAT MUXOFAZASI: Jarohatlanish va kasb kasalliklarining iqtisodiy oqibatlari hamda xavfsiz ish sharoitining samaradorligi. Baxtsiz hodisalar tufayli yuzaga keluvchi umumiy iqtisodiy zararni hisoblash. Ishlab chiqarishda mehnat muhofazasi tadbirlarining o`z vaqtida uzluksiz amalga oshirilib borilishi, sog`lom va xavfsiz mehnat sharoitini yaratishga, ishchilarning ish unumdorligini oshishiga va natijada bir ishchi hisobiga ishlab chiqariladigan mahsulot miqdorini ko`payishiga olib keladi. Aksincha, ishlab chiqarishda mehnat sharoitiga yetarli e`tibor bermaslik ish unumdorligini pasayib ketishiga, xavfli va zararli omillar ta`sirining kuchayishiga, natijada turli xil jarohatlanishlar va kasb kasalliklarini kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Albatta, har bir baxtsiz hodisa, u qanday ko`rinishda bo`lishidan qat`i nazar, ushbu korxonaga katta iqtisodiy, ijtimoiy va ma`naviy zarar yetkazadi. Tashkilot yoki korxonaning baxtsiz hodisalar tufayli umumiy iqtisodiy zararini quyidagicha aniqlashimiz mumkin: bu yerda, Pj=Pt+Pk, Pj - jarohatlanishlar va kasb kasalliklari tufayli yuzaga kelgan umumiy zarar, so`m; Pk - yomon ish sharoiti tufayli yuzaga kelgan kasalliklar natijasida ko`rilgan zarar, so`m. Har bir jarohatlanish tufayli yuzaga kelgan umumiy zarar quyidagi tashkil etuvchilardan iborat bo`lishi mumkin: bu yerda, Pj= Sa+ Sk+Six +Ss+Sky+St+So+....+Sya, Sk - klinik davolanish xarajatlari, so`m; Sa - ambulatoriya davolanish xarajatlari, so`m; S_ih - ishlab chiqarilmagan ish haqi xarajatlari, so`m; S3 - foydadan olinmay qolingan soliq miqdori, so`m; Skv- kasallik varaqasi bo`yicha to`langan mablag', so`m; St - baxtsiz hodisani tekshirishga sarflangan mablag`, so`m; So - ishdan chiqqan uskuna yoki jihoz va uni ta`mirlashga sarflangan mablag', so`m; Sya - jarohatlanish tufayli ishlab chiqarilmagan yalpi mahsulot qiymati, so`m. Yomon va zararli ish sharoitlari orqali sodir bo`lgan kasalla-nishlar tufayli ko`rilgan zarar: Pk = Sak + Skk + Spk + Sv + Skv+ ... +Sya. Tibbiy xulosalarga asosan ishchi jarohatlanish yoki kasallanish tufayli o`z ishidan boshqa ishga o`tkazilgan bo`lsa, iqtisodiy zararni hisoblashda bu masala bilan bog`liq xarajatlarni ham hisobga olish talab etiladi. Yuqorida keltirilgan umumiy iqtisodiy zararning barcha tashkil etuvchilaridan asosiysi baxtsiz hodisa tufayli ishlab chiqarilmagan yalpi mahsulot miqdori hisoblanadi. Uning miqdorini quyidagicha aniqlashimiz mumkin: bu yerda, Sya = S1D1, S1 - bir ish kunida bir ishchi hisobiga ishlab chiqariladigan jami mahsulot narxi, so`m; D₁ - jarohatlanish tufayli yo`qotilgan ish kunlari soni (bir jarohatlanish hisobiga. bu yerda, S1=Sjm/po Dyk, Sjm - bir yilda ishlab chiqarilgan jami mahsulot narxi, so`m; pi - bir yildagi o`rtacha ishchilar soni; Dik - yillik ish kunlari soni. Barcha ro`yxatga olingan jarohatlanishlar tufayli ishlab chiqarilmagan mahsulot qiymati Sj=SjmDj/Po Dik, bu yerda, Dj – jarohatlanishlar tufayli yo`qotilgan jami ish kunlari soni. Yomon va zararli mehnat sharoiti oqibatida yuzaga kelgan ka- sallanishlar tufayli ishlab chiqarilmay qolgan yalpi mahsulot miqdori, so`m: Syok=SjmDk/P1Dik, bu yerda, Dk - mehnat sharoiti tufayli yuzaga kelgan kasallanishlar oqibatida yo`qotilgan ish kunlari soni. Jarohatlanishlar va mehnat sharoiti bilan bog`liq bo`lgan kasallanishlar tufayli ishlab chiqarilmagan umumiy yalpi mahsulot qiymati: Syam Sjm (Dj+Dk) po Dyk Baxtsiz hodisalar tufayli yuzaga kelgan iqtisodiy zarar miqdori aniqlanib, tahlil qilingach, mehnat muhofazasini yaxshilash bo`yicha tadbirlar ishlab chiqiladi. Mehnatni muhofaza qilish tadbirlariga sarflangan mablag`lar samaradorligini hisoblash. Ushbu ishlab chiqilgan tadbirlar natijasida mehnat sharoitining yaxshilanishini, xavfli va zararli faktorlar ta`sirining kamayishini hisobga olgan holda mehnat muhofazasi tadbirlariga. sarflangan mablag`lar samaradorligi aniqlanadi. bu yerda, P=P1+P2+P3, P1 - ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash, ilg`orvayangi loyihalarni joriy etish natijasining iqtisodiy samarasi, so`m; P2-jarohatlanishlar va kasalliklarni kamayishi natijasida ish kunlari hisobida ishlab chiqilgan yalpi mahsulot bo`yicha olingan iqtisodiy samara, so`m; P3 - sanitar-gigiyenik sharoitlarni yaxshilanishi natijasida ish unumdorligini oshishi hisobiga olingan iqtisodiy samara, so`m. bu yerda, P1=(S2-S1).M, S2-mahsulotning dastlabki tannarxi,so`m; S1 - mahsulotning keyingi tannarxi, so`m; M - yangi jarayon bo`yicha olingan mahsulot hajmi. P2=(D2-D1).a, bu yerda, D2 - o`tgan yilda jarohatlanishlar va kasalliklar tufayli yo`qotilgan ish kunlari soni; D1 ushbu yilda yo`qotilgan ish kunlari soni;a – ushbu yilda bir ishchi hisobiga ishlab chiqarilgan kunlik mahsulot miqdori, so`m. P3=(S21-S11)M1, bu yerda, S21 - mehnat sharoiti yaxshilanishiga qadar bo`lgan mahsulot tannaxi so`m; S11 - mehnat sharoiti yaxshilangandan keyingi mahsulot tannarxi, so`m; M₁ – umumiy ishlab chiqilgan mahsulot hajmi, so`m. Mehnat muhofazasi bo`yicha asosiy qonunlar, standartlar va me`yoriy hujjatlar O`zbekistonda mehnat muhofazasi – bu tegishli qonun va boshqa me`yoriy hujjatlar asosida amal qiluvchi, insonning mehnat jarayonidagi xavfsizligi, sihat-salomatligi va ish qobiliyati saqlanishini ta`minlashga qaratilgan ijtimoiy, iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiyena va davolash-profilaktika tadbirlari hamda vositalari tizimidan iboratdir. Mehnat muhofazasi bo`yicha belgilangan barcha tadbirlar O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (8-dekabr 1992-y.), O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi (21-dekabr 1995-y.), «Mehnatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonun» (6-may 1993-y.), Davlat standartlari, nizomlar va me`yorlar, xavfsizlik texnikasi bo`yicha qoidalar asosida olib boriladi. Respublikamizda demo-kratik huquqiy davlat va ochiq fuqarolik jamiyatining qurilishi inson huquqlari va erkinliklariga to`liq rioya etilishini taqozo qiladi. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida respublikamiz fuqarolarining shaxsiy huquq va erkinliklari, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlari yaqqol o`z ifodasini topgandir. Konstitutsiyada ko`rsatilganidek, «Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaat-lariga xizmat qiladi. Davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas`uldirlar» (2-modda), «Yashash huquqi har bir insonning uzviy huquqidir.....(24-modda). «Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko`rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir» (37-modda). Yuqoridagilarga asoslangan holda ifodalash mumkinki, insonning hayoti, mehnat faoliyati, faoliyati davridagi sog'ligi davlat qonunlari asosida himoyalanadi, muhofaza qilinadi. O`zbekiston Respublikasining mehnatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonunida mehnatni muhofaza qilish sohasidagi davlat siyosati aniq o`z aksini topgan. Unda «Korxonaning ishlab chiqarish faoliyati natijalariga nisbatan xodimning hayoti va sog`ligi ustuvorligi» (4-modda) ta`kidlangan. Ushbu qonun 5 bo`lim va 29 moddadan iborat bo`lib, unda mehnat muhofazasi bo`yicha umumiy qoidalar (1-bo`lim, 7 moddadan iborat); mehnatning muhofaza qilinishini ta`minlash (2-bo`lim, 8 moddadan iborat); ishlovchilarning mehnatni muhofaza qilishga doir huquqlarini ruyobga chiqarishdagi kafolatlar (3-bo`lim, 6 moddadan iborat); mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me`yoriy hujjatlarga rioya etilishi ustidan davlat va jamoatchilik nazorati (4-bo`lim, 3 moddadan iborat); mehnatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonunlar va boshqa me`yoriy hujjatlarni buzganlik uchun javob-garlik (5-bo`lim, 5 moddadan iborat) masalalari aniq yoritilgan. 1995-yil 21-dekabrda O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi qabul qilindi va u 1996-yil aprel oyidan boshlab amalda kuchga kirdi. Ushbu qonunda ko`rsatilishicha, xavfsizlik texnikasiga, ishlab chiqarish sanitariyasiga, yong'in chiqishidan saqlanishga va mehnat muhofazasining boshqa qoidalariga rioya etish yuzasidan ishchi va xizmatchilarga yo`l-yo`riqlar berish, shuningdek, xodimlarning mehnat muhofazasiga doir qo`llanmalarda ko`rsatilgan hamma talablarga amal qilishi ustidan doimiy nazorat o`rnatish ma`muriyat zimmasiga yuklanadi. Mehnat sharoiti zararli bo`lgan ishlarda, shuningdek, alohida harorat sharoitida bajariladigan yoki havoni ifloslantiruvchi ishlarda mehnat qiluvchi ishchi va xizmatchilarga belgilangan me`yorda maxsus kiyim-bosh, poyabzal va boshqa shaxsiy himoya vositalari tekinga beriladi. Mehnat sharoiti ifloslanish bilan bog`liq va zararli bo`lgan ishlarda ishlovchi ishchilar belgilangan me`yorda sovun hamda sut yoki boshqa xil parhez oziq-ovqatlar, issiq sexlarda ishlovchilar esa gazsuv bilan tekin ta`minlanadi. Mehnat qonunlari kodeksida balog`atga yetmagan yoshlarning, ayollarning mehnatiga alohida e'tibor berilgan. 18 yoshga to`lmagan yigitlarni 16 kg.dan, qizlarni 10 kg.dan ortiq yuk ko`tarishiga, ularning ish vaqtini haftasiga 36 soatdan ortib ketishiga yo`l qo`ymaslik kerak. Shuningdek, ularni tungi va ish vaqtidan tashqari ishlarga hamda dam olish kunlari ishlashga jalb etish taqiqlanadi. Ishchi xodimlar uchun ish vaqtining me`yoriy muddati 40 soatdan oshib ketmasligi, 18 ga kirmagan yoshlar hamda mehnat sharoiti zararli bo`lgan ishlarda mehnat qiluvchilar uchun ish vaqti miqdori haftasiga ko`pi bilan 36 soat bo`lishi kerak. Ish vaqtidan ortiq ishlash har bir ishchi va xizmatchi uchun surunkasiga ikki kun davomida 4 soatdan va yiliga 120 soatdan ko`p bo`lmasligi lozim. Mehnat sharoitlarini me`yorlashtirish, ishchilar uchun sog`lom va xavfsiz ish sharoitini ta`minlash maqsadida mehnat xavfsizligi talablari asosida standartlar ishlab chiqilib, ular ma`lum bir tizimga solingan. Ishlab chiqarishda yuz beradigan baxtsiz hodisalarning oldini olishga qaratilgan tadbirlardan biri – sodir bo`lgan baxtsiz hodisalarni to`g`ri tekshirish va tahlil qilish, ularning sabablarini aniqlash hamda olingan ma`lumotlar asosida tegishli tadbirlar ishlab chiqishdan iboratdir. Shu nuqtayi nazardan O`zbekiston Respub-likasi Vazirlar Mahkamasining 1997-yil 6-iyundagi 286-sonli qaroriga asosan «Ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni va xodimlar salomatligining boshqa zararlanishini tekshirish va hisobga olish» to`g`risida Nizomi qabul qilindi. O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksida hamda mehnatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonunida mehnatni muhofaza qilish to`g`risidagi qonunlarni va boshqa me'yoriy hujjatlarni buzganligi uchun javobgarlik belgilangan. Qonunda, mehnatni muhofaza qilishga doir talablar ta`minlanmaganligi uchun korxonalarning javobgarligi (25modda); mehnatni muhofaza qilish talablariga javob bermaydigan ishlab chiqarish ahamiyatidagi mahsulotni tayyorlaganlik va sotganlik uchun korxonalarning iqtisodiy javobgarligi (26-modda); mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me`yoriy hujjatlarni buzganlik uchun javobgarlik (27-modda); ishlab chiqarishda jabrlangan xodimlarga ziyon yetkazganlik uchun korxonalarning moddiy javobgarligi (28- modda); ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa oqibatida xodim vafot etgan taqdirda korxonaning moddiy javobgarligi (29-modda) aniq ko`rsatib o`tilgan. «Mehnatni muhofaza qilishga doir qonunlar va boshqa me`yoriy hujjatlar buzilishida aybdor bo`lgan yoki davlat va jamoatchilik nazorati idoralari vakillarining faoliyatiga monelik qilgan mansabdor shaxslar O`zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda intizomiy, ma`muriy va jinoiy javobgarlikka tortiladilar (27-modda). Kasaba uyushmalarining mehnat muhofazasini tashkil etishdagi roli O`zbekiston Respublikasi mehnat qonunlari kodeksida kasaba uyushmalari, xodimlarning korxonalar, muassasalar, tashkilotlarni boshqarishda qatnashishi alohida bob bilan ko`rsatilgan. Qonunda ko`rsatilishicha mehnatkashlar, shuningdek, oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlarida bilim olayotgan shaxslar hech bir tafovutsiz o`z xohishlariga ko`ra, ixtiyoriy ravishda kasaba uyushmasi tuzish, shuningdek, kasaba uyushmalariga kirish huquqiga egadirlar. Kasaba uyushmalari o`z faoliyatida davlat boshqaruv or- ganlaridan, xo`jalik organlaridan, siyosiy va boshqa jamoat bir- lashmalaridan mustaqildir va ular xodimlarning ijtimoiy-iqtisodiy huquqlari va manfaatlarini ifoda etuvchi hamda himoya qiluvchi tashkilot hisoblanadi. Ular mehnat shart-sharoitlari va ish haqini belgilash, qonunlarda nazarda tutilgan hollarda mehnatga doir qonunlarni qo`llash ishlarida ishtirok etadilar. Kasaba uyushmalari ma`muriyat, mulkdor yoki u vakil qilgan boshqaruv organi mehnat va kasaba uyushmalari to`g`risidagi qonunlarga rioya etishlarini nazorat qilib boradi, aniqlangan kam- chiliklarni bartaraf etishni talab qilishga haqli bo`ladi. Ular xodimlarning mehnat huquqlarini himoya qilib, da'vo arizasi bilan sudga murojaat etishlari mumkin. Kasaba uyushmalari davlat ijtimoiy sug'urtasi, shuningdek, o`z ixtiyorida bo`lgan sanatoriylar, profilaktoriylar va dam olish uylarini, madaniy-oqartuv, turistik hamda sport muassasalarini boshqaradilar. Kasaba uyushmalari ma`muriyat bilan jamoa shartnomasi tuzishi, musobaqalar uyushtirishi, tartibintizomni mustahkamlashda yordamlashishi, ma`muriyat tomonidan taklif etilgan yangi me`yorlarni ko`rib chiqishda, mukofotlar o`lchamini belgilashda qatnashishi mumkin. Ma`muriyat ishchilarni ish vaqtidan ortiq ishlashga jalb etishda, balog`atga yetmagan yoshlarni ishga qabul qilishda, mehnat ta`tillarini belgilashda, bepul sut, sovun va profilaktik oziq-ovqatlar beriladigan ish turlarini aniqlashda, albatta, Kasaba uyushmalari bilan kelishishi shart. O`zbekiston Kasaba uyushmalari Federatsiyasi Kengashi meh-natga va ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga oid qonun hujjatlarini ishlab chiqishda qatnashishlari, mehnatga va ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga oid me`yoriy hujjatlar qabul qilish to`g`risidagi takliflarni tegishli davlat boshqaruv organlariga kiritishga haqlidirlar. Ish vaqti va dam olish rejimi Korxona, muassasa, tashkilotlarda xodimlar ish vaqtining me`-yoriy muddati haftasiga 40 soatdan oshiq bo`lishi mumkin emas. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksida 18 yoshga to`lmagan xodimlar uchun ish vaqtining qisqartirilgan muddati quyidagicha belgilangan: 16 yoshdan 18 yoshgachabo`lganxodimlargahaftasigako`pibilan 36 soat; 15 yoshdan 16 yoshgacha bo`lgan xodimlarga, shuningdek, ta`til vaqtida ishlayotgan 14 yoshdan 15 yoshgacha bo`lgan o`quvchilarga haftasiga ko`pi bilan 24 soat. Mehnat sharoitlari zararli bo`lgan ishlarda band bo`lgan xodimlar uchun haftasiga ko`pi bilan 36 soatdan iborat ish vaqtining qisqartirilgan muddati belgilangandir. Xodimlar uchun ikki kun dam olinadigan besh kunlik ish haftasi belgilangan.Mehnat qonunlarida ko`rsatilishicha ishlab chiqarish xususiyati va ish sharoitiga ko`ra besh kunlik ish haftasi joriy qilish maqsadga muvofiq bo`lmagan korxonalarda, muassasalarda, tashkilotlarda bir kun dam olinadigan olti kunlik ish haftasi belgilanadi. Ish haftasi olti kunlik bo`lganida haftalik ish vaqti me`yori 40 soat bo`lgani holda har kungi ish muddati 7 soatdan oshmasligi, haftalik ish vaqti me`yori 36 soat bo`lganda 6 soatdan oshmasligi va haftalik ish vaqti me`yori 24 soat bo`lganida har kungi ish muddati 4 soatdan oshmasligi kerak. Dam olish kunlari arafasida ish haftasi olti kunlik bo`lganida ish muddati 6 soatdan ortiq bo`lishi mumkin emas. Belgilangan ish vaqti muddatidan ortiqcha ishlash ish vaqtidan ortiqcha ish deb hisoblanadi. Ish vaqtidan ortiq ishlashga, odatda, yo`l qo`yilmaydi. Qonunga muvofiq ma`muriyat faqat quyidagi alohida hollardagina ish vaqtidan ortiq ishlata olishi mumkin: Mamlakat mudofaasi uchun zarur ishlarni bajarish, tabiiy ofat va ishlab chiqarish avariyasining oldini olish yoki tugatish yoxud ularning oqibatlarini darhol bartaraf etish uchun. Suv ta'minoti, gaz, pochta-telegraf va telefon aloqalari bo`yicha jamiyat uchun zarur ishlarni bajarish, ularning to`g`ri ishlab turishini buzadigan tasodifiy yoki kutilmagan vaziyatlarning oldini olish uchun. Boshlangan ishni oxiriga yetkazish zarurati tug`ilganda, ba-sharti bu ishlab chiqarishning texnik sharoitlariga ko`ra tasodifan yoki kutilmagan holda to`xtab qolganligi natijasida me`yoriy ish soatlari mobaynida tamomlangan bo`lsa, agar unda boshlangan ishning to'xtab qolishi tufayli davlat yoki jamoat mulki nobud bo`lsa yoki buzilsa. Mexanizm va inshootlarni ta`mirlash va tiklash uchun muvaqqat qilinganda, basharti mexanizm va inshootlarning buzilishi anchagina xodimlarning ishlarini to`xtab qolishiga sabab bo`lsa. Ishni to`xtatib bo`lmasa, ishga kelmagan ishchining o`rnida ishlash uchun. Bu holda ma`muriyat ishchini boshqa xodim bilan almashtirish choralarini ko`rishi lozim. Ish vaqtidan ortiq ishlash har bir xodim uchun surunkasiga ikki kun davomida to`rt soatdan va yiliga 120 soatdan oshiq bo`lmasligi lozim. Quyidagilar ish vaqtidan ortiq ishlashga jalb qilinmaydilar: Homilador ayollar, shuningdek, uch yoshga to`lmagan bolasi bor ayollar. O`n sakkiz yoshga yetmagan xodimlar. Faol formadagi sil kasallar. Amaldagi qonunlarga muvofiq boshqa toifadagi xodimlar. O`n yoshdan to`rt yoshgacha bo`lgan bolasi bor (o'n yoshgacha nogiron bolasi bor) ayollar, shuningdek, nogironlar faqat o`z roziliklari bilangina ish vaqtidan ortiq ishlatilishlari mumkin, basharti nogironlarga bunday ish tibbiyot muassasalari tavsiyalari bilan taqiqlanmagan bo`lsa. Dam olish, ovqatlanish uchun tanaffus. Xodimlarga dam olish va ovqatlanish uchun ko`pi bilan ikki soat tanaffus beriladi. Bu tanaffus ish vaqtiga kirmaydi. Tanaffus, odatda, ish boshlangandan keyin, uzog`i bilan to`rt soatdan so`ng beriladi, tanaffus muddati va uni berish ichki mehnat tartib qoidalari bilan belgilanadi. Xodim tanaffusdan o`z ixtiyoriga ko`ra foydalanadi va bu vaqt ichida ish joyidan chiqib ketishi mumkin. Ishlab chiqarish sharoitiga ko`ra tanaffus berish mumkin bo`lmagan ishlarda xodimlarga ish vaqti davomida ovqatlanib olish uchun imkoniyat berilishi lozim. Dam olish kunlari. Besh kunlik ish haftasi sharoitida xodimlarga haftada ikki dam olish kuni beriladi, olti kunlik ish haftasi sharoitida esa bir dam olish kuni beriladi. Haftalik uzluksiz dam olish muddati 42 soatdan kam bo`lmasligi kerak. Dam olish kunida ishlaganlik boshqa dam olish kuni berish bilan yoki tomonlarning kelishuviga muvofiq pul shaklida, lekin kamida ikki hissa haq tarzida qoplanadi.
  • XULOSA: Zamon rivojlanib borar ekan undagi qarashlar, voqeliklar, insonlar extiyoji va albatta fan va texnika ham o`zgarib boradi. Kechagina faqat fantastik filmlarda duch kelinadigan voqeliklar bugun esa real hayotimizga kirib kelayabdi. Ammo bir ma`lum qonuniyatlar borki ular hech qachon o`zgarmaydi. Ya`ni rivojlanayotgan har bir soha asosida o`sha fundamental qonuniyatlar yotadi. Ana shu qonuniyatlardan biri bu har qanday jarayon, har bir faoliyat va har bir rivojlanishning o`lchashlarga bog`liqligidir. Men bitiruv malakaviy ishimda iqlimni nazotar qilish tizimlarini Simple Scada tizimi yordamida kompyuterli interfeysini yaratish, ma`lumotlarni qayta ishlash, saqlash, tashish jarayonini yangi zamonaviy avtomatlashtirilgan bosqichga olib chiqilishini taxlil qildim. To`qimachilik mahsulotlari bilan bo`gliq sanoat jarayonlarini avtomatlashtirishda qo`llaniladigan ilg'or texnologiyalar, intelektual o`lchash vositalari bilan tanishib, mahsulotlarning asosiy parametridan biri hisoblangan namlikni o`lchashning yangi, zamonaviy, intellektual usularini o`rgandim. Iqlimni nazorat qilishda ishlashda zamonaviy, yuqori aniqlikka ega bo`lgan asboblardan foydalanish, texnologik jarayonlarni boshqarish maxsulot sifatiga samarali ta`sir qiladigan omillardan biri xisoblanadi. Ammo sanoat ishlab chiqarishida, paxta va uning mahsulotlari materiallarining namligini o`lchashda tezkor, ishonchli va aniq ifodalash vositalarining kamligi sababli, hali ham yo`qotishlar ko`p. Shuni ta`kidlash joizki, mahsulotlarni nazorat qilishda avtomatlashgan nazorat vositalaridan foydalanish qator jiddiy sabablar bilan afzalroqdir. Bu jarayonlarni avtomatlashtirish uchun avvalo tezkor, aniq va ishonchli bir so`z bilan aytganda intelektual o`lchash vositalardan foydalanishni kengaytirish, va ularni yangi zamonaviylarini ishlab chiqish talab etiladi. Shu qatorda moddalarning namligini o`lchash vositalarini ham. Ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilishda ishlatiladigan asbob uskunalaridan samarali foydalanish, maxsulot sifatini oshirishning muxim bosqichlaridan biridir. Namlik o`lchash asboblarining zamonaviy xolatidan kelib chiqqan xolda to`qimachilik korxonalarining ishlab chiqarish texnologiyalari bilan tanishib chiqdim va scada tizimini yaratdim o`zimda shu soxa bo`yicha yetarli bilim ko`nikmalarni xosil qildim. Bitiruv malakaviy ishimda quyidagi natijalarga erishdim: 1. Scada tizimlari bo`yicha nazariy va amaliy ko`nikmalarni shakllantirdim. 2. Kompyuterli boshqaruv metodologiyasi bilan tanishdim. 3. DHT 22 datchigi o`rganildi va undan foydalanish usullari keltirildi. 4. OPC server texnik va dasturiy parametrlari o`rganildi. 5. Arduino platformasi yordamida Scada tizimi OPC server bilan integratsiyalandi. 6. Scada tizimi ishlab chiqildi.
Kalit so'zlar:Scadaiqlimni nazorat qilishavtomatlashtirishkompyuterli interfeysArduinoDHT 22OPC servernazorat tizimiavtomatlashtirilgan boshqaruvishlatilgan adabiyotlar