Tenglamalar tizimi ko’rinishidagi ekonometrik modellar
Ushbu uslubiy ko'rsatma O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta Maxsus Ta'lim Vazirligining Samarqand Iqtisodiyot va Servis Institutida "Ekonometrika asoslari" fanidan "Tenglamalar tizimi ko'rinishidagi ekonometrik modellar" mavzusi bo'yicha №6-laboratoriya mashg'ulotini o'tkazish uchun tayyorlangan. Ko'rsatmada iqtisodiy ko'rsatkichlar o'zaro bog'liq bo'lgan tenglamalar tizimini tushunchalari, turlari, parametrlarini hisoblash uslubiyoti va bilvosita eng kichik kvadratlar usulini (BEKK) qo'llash yoritilgan.,"Uslubiy ko'rsatma laboratoriya ishlarini bajarish uchun talabalarga amaliy yordam sifatida tuzilgan. Laboratoriya ishlarini bajarishning o'ziga xos xususiyatlari shundaki, talaba fanni o'rganish jarayonida olgan bilimlarini bevosita amaliyot masalalarini yechishga tadbiq etishni o'rganadi. Uslubiy ko'rsatma "Ekonometrika asoslari" fani uchun tuzilgan dastur asosida tuzilgan bo'lib talabalarda nazariy va amaliy ko'nikmalarni hosil qilish uchun xizmat qiladi."
Asosiy mavzular
- Tenglamalar tizimini tushunchalari va turlari: Odatda iqtisodiy ko'rsatkichlar oʻzaro bog'langan bo'lishadi. Bunday ko'rsatkichlar (oʻzgaruvchilar) oʻrtasidagi munosabatlar tarkibi bir vaqtli tenglamalar tizimi yordamida ko'rsatilishi mumkin. Mazkur tenglamalarda quyidagi turdagi oʻzgaruvchilar mavjud bo'ladi: endogen, tizim ichida aniqlanuvchi, bogʻliqli u oʻzgaruvchilar; ekzogen, qiymati tashqaridan beriladigan, boshqariladigan, bashoratlanuvchi, ta'sir etuvchi x oʻzgaruvchilar; oldindan belgilangan oʻzgaruvchilar, ham joriy vaqtdagi ekzogen oʻzgaruvchilarni, ham lag oʻzgaruvchilar (o'tgan davrlar uchun ekzogen va endogen oʻzgaruvchilar)ni oʻz ichiga oladigan. Ekonometrik tizimlarning quyidagi turlari ajratiladi: Bogʻliq boʻlmagan tenglamalar tizimi, Rekursiv tenglamalar tizimi, Oʻzaro bogʻliq tenglamalar tizimi.
- Ekonometrik tenglamlar tizimi parametrlarini hisoblash uslubiyoti: Ekonometrik tenglamlar tizimi parametrlarini yukorida keltirilgan “Eng kichik kvadratlar” usuli yordamida hisoblash mumkin. Ekonometrik tizimlar boʻyicha prognozlash uchun ketma-ket bir nechta bosqichlardan oʻtish lozim: 1. Berilgan ma'lumotlar asosida korrelyatsion tahlil oʻtkaziladi: a) xususiy korrelyatsiya koeffitsiyentlar matritsasi hisoblanadi; b) juft korrelyatsiya koeffitsiyentlari matritsasi hisoblanadi. 2. Korrelyatsion tahlil natijasida tanlangan omillar asosida regressiya tenglamasi tuziladi; 3. Tuzilgan tenglamalar tizimi quyidagi mezonlar boʻyicha baholanadi: a) Fisher mezoni; b) Styudent mezoni; v) Darbin-Uotson mezoni; g) Koʻplik korrelyatsiya koeffitsiyenti; d) Determinatsiya koeffitsiyenti; e) Approksimatsiya xatoligi. 4. Tuzilgan tenglamalar tizimi mezonlar boʻyicha mos kelsa, keyin asosiy ko'rsatkich tenglama asosida prognoz davri hisoblanadi. 5. Ishlab chiqarish funksiyasini asosiy xususiyatlarini quyidagilar hisoblaydi: a) oʻrtacha unumdorlik omillari; b) chegaraviy unumdorlik omillari; v) resurslar boʻyicha elastiklik koeffitsiyentlari; g) resurslarga talab; d) resurslarni almashtirish chegaralari. Tarkibiy modelni koeffitsiyentlarini baholashda bir qator usullar qo'llaniladi.
- Bilvosita eng kichik kvadratlar usuli (BEKK): Aniq identifikatsiyalanadigan tarkibiy modelda qo'llanadigan bilvosita eng kichik kvadratlar usulini (BEKK) koʻrib chiqamiz. Mazkur usulini ikkita endogen va ikkita ekzogen koʻrsatkichlardan iborat bo'lgan quyidagi identifikatsiyalanadigan model misolida ko'rib chiqamiz: y1=b12 y2 + a11 X1 + £1 y2= b21 y1 + a22 X2 + E2 Modelni tuzish uchun 1-jadvalda keltirilgan ma'lumotlar bilan foydalanamiz.