Umurtqasizlar zoologiyasi

Ushbu o'quv qo'llanma umumiy zoologiya fanining nazariy va amaliy jihatlarini o'z ichiga oladi. Kitobda umurtqasiz hayvonlar dunyosi, ularning sistematikasi, morfologik va anatomik tuzilishi, hayot tarzi, ko'payishi, ahamiyati va ahamiyatsizligi batafsil yoritilgan. Har bir mavzu amaliy mashg'ulotlar bilan boyitilgan va talabalarga nazariy bilimlarini mustahkamlash hamda ko'nikmalarini shakllantirishga yordam beradi.

Asosiy mavzular

Hayvonlarni o’rganishda foydalaniladigan optik asboblar: Biologik mikroskoplar, ularning tuzilishi, ishlash prinsipi va ulardan foydalanish qoidalari tushuntiriladi. Shuningdek, qo'l lupalarining tuzilishi va qo'llanilishi haqida ma'lumot beriladi.
Sarkomastigoforalar tipi. Sarkodalilar sinfi. Oddiy amyoba va foraminiferalarning tuzilishi, oddiy amyobaning harakatlanishi va oziqlanishi: Amyoba va foraminiferalarning tashqi va ichki tuzilishi, harakatlanish usullari (soxta oyoqlar, kiprikchalar) va oziqlanishi (fagotsitoz, pinotsitoz) batafsil o'rganiladi. Soxta oyoqlar va ularning vazifalari, ovqat hazm qilish vakuolalarining ishlashi tushuntiriladi.
Xivchinlilar sinfi. Yashil evglena va volvokslarning tuzilishi, harakatlanishi va ko'payishi: Yashil evglena (Euglena viridis) va volvokslarning (Volvox globator) tashqi va ichki tuzilishi, harakatlanish mexanizmlari (flagella) va ko'payish usullari (jinssiz va jinsiy) o'rganiladi. Evglenaning oziqlanishi (avtotrof va geterotrof) va uning qisqaruvchi vakuolasining roli ham tushuntiriladi.
Infuzoriyalar tipi. Tufelka infuzoriyasining tuzilishi, haraktlanishi, oziqlanishi, qisqaruvchi vakuolalarining ishlashi: Infuzoriya (Paramecium caudatum)ning tashqi tuzilishi (kiprikchalar, peristom, sitostom), harakatlanishi va oziqlanishi (bakteriyalar, suv o'tlari) o'rganiladi. Makronukleus va mikronukleusning vazifalari, qisqaruvchi vakuolalarning ishlashi va tuxum to'plash jarayoni batafsil tushuntiriladi.
Bo’shliqichlilar tipi. gidrasimonlar sinfi. chuchuk suv gidrasining tuzilishi, haraktlanishi, oziqlanishi va ko’payishi: Gidra (Hydra oligactis)ning tashqi va ichki tuzilishi, harakatlanish usullari (tentacles, body contraction) va oziqlanishi (cnidocytes) o'rganiladi. Gidra tanasining qatlamlari (ektoderma, endoderma, mezogleya) va hujayra turlari (nenatocytes, interstitial cells, musclature cells) tavsiflanadi. Gidraning jinssiz (budding) va jinsiy ko'payishi ham yoritilgan.
Koloniya bo’lib yashovchi gidropoliplar. Obeliya polipi koloniyasining tuzilishi, jinsiy va jinssiz ko’payishi: Obeliya polip koloniyasining tuzilishi, gidrantlar va gonangiylarning vazifalari o'rganiladi. Koloniyaning jinssiz (polip hosil bo'lishi) va jinsiy (meduza hosil bo'lishi) ko'payish usullari, ularning navbatlashuvi (metagenesis) tushuntiriladi.
Stsifoid meduzalar sinfi. aureliya meduzasining tuzilishi, harakatlanishi, oziqlanishi va ko’payishi: Aureliya meduzasining (Aurelia aurita) tashqi va ichki tuzilishi, harakatlanishi (bell-like pulsation) va oziqlanishi (tentacles, oral arms) o'rganiladi. Stsifomeduzalarning rivojlanish sikli, jumladan, sifistoma, efira va meduza bosqichlari tavsiflanadi.
Yassi chuvalchanglar tipi. Kiprikli chuvalchanglar sinfi. Oq planariyaning tashqi va ichki tuzilishi, teri-muskul xaltasi: Oq planariyaning (Dendrocoelum lacteum) tashqi tuzilishi (head with eyespots, pharynx, body shape) va ichki tuzilishi (digestive system, excretory system, nervous system) o'rganiladi. Teri-muskul xaltasi va uning vazifalari, planariyaning regeneratsiya qobiliyati ham muhokama qilinadi.
So’rg’ichlilar sinfi. Jigar qurtining tashqi va ichki tuzilishi, hazm qilish, ayirish va nerv sistemalari: Jigar qurtining (Fasciola hepatica) tashqi va ichki tuzilishi, hazm qilish (pharynx, esophagus, branched intestine), ayirish (protonephridia) va nerv sistemasi o'rganiladi. Tegumentning tuzilishi va vazifalari, shuningdek jigar qurtining rivojlanish sikli (miracidium, sporocyst, redia, cercaria, metacercaria) batafsil tushuntiriladi.
So’rg’ichlilarning jinsiy sistemasining tuzilishi va rivojlanish tsikli: Jigar qurtining jinsiy sistemasining tuzilishi (testis, vas deferens, seminal vesicle, prostate gland, cirrus, ovary, oviduct, uterus, vitellaria) va rivojlanish sikli batafsil o'rganiladi. G'ijjalarning partenogenetik ko'payishi va ularning hayotiy siklidagi oraliq xo'jayinlar roli ham tushuntiriladi.
Tasmasimon chuvalchanglar sinfi. Qoramol tasmasimonining tuzilishi: Qoramol tasmasimonining (Taeniarhynchus saginatus) tashqi tuzilishi (scolex, neck, proglottids) va ichki tuzilishi (nerv system, excretory system, reproductive system) o'rganiladi. Proglottidlarning tuzilishi, jinsiy organlarining rivojlanishi va strobilyatsiya jarayoni batafsil tushuntiriladi.
Tasmasimon chuvalchanglarning ayrim vakillarining rivojlanishi: Cho'chqa va qoramol solityorlarining rivojlanish sikli, jumladan, tuxum, onkosfera, sisitserk va teniarinx bosqichlari o'rganiladi. Gijjalarning odamlar va hayvonlarga zarari hamda ularning oldini olish choralari haqida ma'lumot beriladi.
To’garak chuvalchanglar tipi. Nematodalar sinfi. Odam askaridasi, teri-muskul xaltasi, erkagi va urg’ochisining tashqi va ichki tuzilishi: Odam askaridasining (Ascaris lumbricoides) tashqi va ichki tuzilishi (body cavity, cuticle, hypodermis, muscles, digestive, nervous, excretory, reproductive systems) o'rganiladi. Jinsiy dimorfizm, askaridaning rivojlanish sikli va odamlar uchun zarari hamda profilaktikasi tushuntiriladi.
Halqali chuvalchanglar tipi. Ko’p tukli halqalilar sinfi. Nereisning bosh qismi, dumi va parapodiysining tuzilishi: Nereisning (Nereis pelagica) tashqi tuzilishi (head, segments, parapodia, setae) va ichki tuzilishi (digestive, circulatory, nervous, excretory systems) o'rganiladi. Parapodiylarning tuzilishi va harakatlanishdagi roli, shuningdek Nereisning yashash muhiti va xilma-xilligi ham tushuntiriladi.
Kam tuklilar sinfi. Yomg’ir chuvalchangining tashqi va ichki tuzilishi, teri-muskul xaltasi, harakatlanishi va refleksi: Yomg’ir chuvalchangining (Lumbricus terrestris) tashqi va ichki tuzilishi (segments, coelom, nephridia, circulatory system, nervous system, muscles) o'rganiladi. Teri-muskul xaltasi, harakatlanish mexanizmlari (circular and longitudinal muscles) va refleksi batafsil tushuntiriladi.
Mollyuskalar tipi. Qorinoyoqlilar sinfi. Chuchuk suv shillig’i yoki yalang’och shilliqning tashqi va ichki tuzilishi, harakatlanishi: Tok shilliqqurtining (Helix pomatia) tashqi va ichki tuzilishi (shell, head with tentacles, foot, visceral mass, digestive, circulatory, nervous, excretory systems) o'rganiladi. Molluskalar sinfining umumiy xususiyatlari, ularning harakatlanishi va ikki jinsliligi ham tushuntiriladi.
Ikki pallali mollyuskalar sinfi. Baqachanoqning tashqi va ichki tuzilishining asosiy xususiyatlari: Baqachanoqning (Anodonta cygnea) tashqi va ichki tuzilishi (shell, mantle, visceral mass, foot, gills, digestive, circulatory, nervous, excretory systems) o'rganiladi. Bivalvlarning umumiy xususiyatlari, ularning filtrlovchi oziqlanish usuli va yashash muhiti ham tushuntiriladi.
Bo’g’imoyoqlilar tipi. Qisqichbaqasimonlar sinfi. Daryo qisqichbaqasining tashqi tuzilishi, tana bo’limlari, oyoqlari, tana qoplpg’ichi: Daryo qisqichbaqasining (Astacus astacus) tashqi tuzilishi (cephalothorax, abdomen, exoskeleton, appendages) o'rganiladi. Tana bo'limlarining tuzilishi, oyoqlarining vazifalari va jinsiy dimorfizm batafsil tushuntiriladi.
Daryo qisqichbaqasining ichki tuzilishi, hazm qilish, ayirish, qon aylanish, nerv va jinsiy sistemalari: Daryo qisqichbaqasining ichki tuzilishi, hazm qilish (mouth, esophagus, stomach, intestine, anus), ayirish (green glands), qon aylanish (open circulatory system, heart, arteries, sinuses) va nerv sistemasini (ventral nerve cord, ganglia) o'rganiladi.
Qisqichbaqasimonlarning xilma-xilligi. Dafniya, tsiklop, yonlab suzarning tuzilishi va harakatlanishi: Dafniya (Daphnia) va siklopning (Cyclops) tashqi tuzilishi, harakatlanishi va yashash tarzi o'rganiladi. Ularning boshqa qisqichbaqasimonlardan farqlari va ularning ekologik ahamiyati ham tushuntiriladi.
O’rgimchaksimonlarning xilma-xilligi. Qoraqurt, sariq chayon, falanga va mol kanasining tashqi tuzilishi: Qoraqurt (Latrodectus tredecimguttatus), sariq chayon (Buthus eupeus), falanga va mol kanasining tashqi tuzilishi, tana bo'limlari, oyoqlari va boshqa tashqi belgilar o'rganiladi. Ularning zaharli ekanligi va odamlar uchun xavfi ham tushuntiriladi.
Hasharotlar sinfi. Qora suvarak erkagi va urg’ochisining tashqi tuzilishi: Qora suvarakning (Blatta orientalis) tashqi tuzilishi (head, thorax, abdomen, legs, antennae, wings) o'rganiladi. Erkak va urg'ochi suvaraklarning tashqi farqlari, ularning yashash sharoiti va zararliligi ham tushuntiriladi.
Hasharotlar og’iz organlarining xilma-xilligi: kemiruvchi, kemiruvchi-so’ruvchi, so’ruvchi, sanchib-so’ruvchi, va yalovchi tipidagi og’iz organlari: Turli hasharotlarning og’iz organlari (suvarak, asalari, kapalak, chivin)ning tuzilishi va ularning ovqatlanish usuliga moslashuvi o'rganiladi. Kemiruvchi, so'ruvchi, sanchib-so'ruvchi va yalovchi tipidagi og'iz organlarining asosiy turlari va ularning vakillari batafsil tushuntiriladi.
Hasharotlarning ichki tuzilishi. Qora suvarakning hazm qilish, ayirish, nafas olish, qon aylanish, nerv va jinsiy sistemalari: Qora suvarakning ichki tuzilishi, hazm qilish (digestive system), ayirish (malpighian tubules), nafas olish (tracheal system), qon aylanish (open circulatory system) va nerv sistemasini (ventral nerve cord, ganglia) o'rganiladi.
Chala metamorfoz orqali rivojlanadigan hasharotlar: chigirtka, beshiktervatar, ninachi va xasvalarning tuzilishi hamda rivojlanishi: Chala metamorfoz (hemimetabolism) bilan rivojlanadigan hasharotlar, jumladan, chigirtka, ninachi va xasvalarning tuzilishi va rivojlanishi o'rganiladi. Lichinka va imago bosqichlaridagi farqlar va ularning hayotiy sikli batafsil tushuntiriladi.
Ignaterililar tipi. Dengiz yo’lduzlari sinfi. Dengiz yo’lduzining tashqi tuzilishi, suvtomir sistemasi, harakatlanishi: Dengiz yo’lduzining (Asterias rubens) tashqi tuzilishi (pentamerous symmetry, rays, madreporite, anus, tube feet) va suvtomir sistemasi (water vascular system) o'rganiladi. Dengiz yo'lduzlarining harakatlanish mexanizmi va yashash muhiti ham tushuntiriladi.