Huquq sohalari

Ushbu kitob O'zbekiston Respublikasida jinoyat huquqi bo'yicha oliy yuridik ta'lim yo'nalishidagi bakalavriat talabalari uchun mo'ljallangan. Unda jinoyat qonunchiligi asoslari, jinoyat huquqi tizimi, jinoyat tarkibi, javobgarlik, jazo, voyaga yetmaganlar javobgarligi, jinoyat turlari kabi keng qamrovli masalalar tahlil qilingan. Shuningdek, jinoyat huquqining boshqa fanlar bilan aloqadorligi, jinoyatning ijtimoiy xavflilik sabablari va shart-sharoitlari, jinoyatchilikka qarshi kurash va jinoyatchilikning oldini olish kabi dolzarb muammolar tahlil etilgan. Kitobda o'quv jarayonini mustahkamlash maqsadida nazariy materiallar bilan birga mavzular bo'yicha nazorat savollari va testlar ham keltirilgan.

Asosiy mavzular

Jinoyat huquqining tushunchasi, predmeti va vazifalari: Jinoyat huquqi O'zbekiston milliy huquq tizimining mustaqil tarmog'i bo'lib, qilmishni jinoyat sifatida e'tirof etish, javobgarlik va jazoni belgilash bilan bog'liq ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq tarmog'i hisoblanadi. Uning vazifalari – shaxs, uning huquq va erkinliklari, davlat va jamiyat manfaatlari, mulk, tinchlik va insoniyat xavfsizligini jinoiy tajovuzlardan qo'riqlash, jinoyatlarning oldini olish, fuqarolarni konstitutsiya va qonunlarga rioya qilish ruhida tarbiyalash.
Jinoyat va javobgarlik asoslari: Jinoyat – jazoga sazovor ta'qiqlangan ijtimoiy xavfli qilmishni aybli sodir etishdir. Javobgarlik – jinoyat sodir etishda aybdor bo'lgan shaxsga nisbatan qo'llaniladigan davlat majburlov chorasi hisoblanadi. Bunda ayb, motiv, maqsad kabi tushunchalar muhim rol o'ynaydi.
Jinoyat tarkibi, uning ob'ekti va ob'ektiv tomoni: Jinoyat tarkibi – jinoyat deb topilgan qilmishning muayyan doirasiga kiruvchi belgilar guruhini o'z ichiga olgan tomonidir. U to'rt elementdan iborat bo'lib, jinoyatning ob'ekti, ob'ektiv tomoni, sub'ekti va sub'ektiv tomonini o'z ichiga oladi.
Jinoyat tarkibining sub'ekti va sub'ektiv tomoni: Jinoyat tarkibining sub'ekti – jinoyat sodir etgunga qadar jinoyat qonunida nazarda tutilgan yoshga to'lgan, aqli raso, jismoniy shaxslardir. Sub'ektiv tomon – shaxsning jinoiy harakati yoki harakatsizligi orqali kelib chiqadigan ijtimoiy xavfli oqibatga bo'lgan ruhiy munosabatidir.
Jinoiy jazolar: Jinoiy jazo – jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga nisbatan qo'llaniladigan, ozodlikdan mahrum qiluvchi va huquq va erkinliklarini cheklashda ifodalanadigan majburlov chorasidir. Uning qo'llanilishi mahkumni axloqan tuzatish, jinoiy faoliyatiga to'sqinlik qilish hamda jamiyatda jinoyatchilik avj olishini oldini olish maqsadlariga qaratiladi.
Jazo tayinlash asoslari: Jazo tayinlash Jinoyat kodeksining XI bobida o’z aksini topgan bo’lib, unda jinoyat sodir etishda aybdor deb topilgan shaxsga nisbatan jazo qo’llash asoslari belgilangan. Jazo qo’llanilishida jinoyat qonunchiligining Umumiy va Maxsus qismi normalari ishtirok etadi. Qilmishni jinoyat deb topish va unga jazo tayinlash Umumiy qism normalarida nazarda tutilgan asoslarda amalga oshiriladi.
Jazodan ozod qilish asoslari: Jazodan ozod qilishning turlari quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: javobgarlikdan ozod qilish, qilmish yoki shaxs ijtimoiy xavfliligini yo’qotishi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish, aybdor o’z qilmishiga amalda pushaymon bo’lganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish, yarashilganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish, kasallik tufayli javobgarlikdan ozod qilish, amnistiya akti asosida javobgarlikdan ozod qilish.
Jinoyatda ishtirokchilik: Jinoyatda ishtirokchilik – har qanday ijtimoiy xavfli qilmish jinoyat sifatida kvalifikatsiya qilinishi uchun unda zaruriy elementlar va jinoyat tarkibining alomatlari mavjud bo’lishi kerak. Agar jinoyat bitta shaxs tomonidan sodir etilib, jinoiy oqibat kelib chiqishida uning o’zi aybdor bo’lsa, javobgarlik va jazoni belgilash birmuncha yengilroq kechadi. Har doim ham jinoyatlar yagona bajaruvchi tomonidan sodir etilavermaydi.
Qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar: Qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar o’zida jinoyat alomatlarini to’liq aks ettirsada, jamiyat uchun foydaliligi sababli jinoyat deb topilmaydi, buning uchun javobgarlik va jazo ham belgilanmaydi.
Javobgarlikdan ozod qilish turlari: Javobgarlikdan ozod qilishning turlari quyidagilardir: javobgarlikka tortish muddatining o’tib ketganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish; qilmish yoki shaxs ijtimoiy xavfliligini yo’qotganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish; aybdor o’z qilmishiga amalda pushaymon bo’lganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish; yarashilganlik munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish; kasallik tufayli javobgarlikdan ozod qilish; amnistiya akti asosida javobgarlikdan ozod qilish.
Sudlanganlik holati va uning huquqiy oqibatlari: Sudlanganlik – sud tomonidan hukm tayinlanganidan keyin kelib chiquvchi huquqiy holatdir. Hukm tayinlanishida qo’llanilgan jazo turi, muddati, miqdori sudlanganlikning tugallanishi yoki olib tashlanishiga ta’sir qiladi.
Voyaga yetmaganlar javobgarligi va jazo: Voyaga yetmaganlik yuridik sohada 18 yoshga to’lmaganlarga nisbatan ishlatiluvchi atama sifatida tan olinadi. Jinoyat qonunchiligi qilmishni jinoyat ekanligi, jazoga loyiqligi, jazoni tayinlash asoslarini tartibga solar ekan, voyaga yetmaganlik bilan bog’liq munosabatlarni ham inobatga oladi.
Tibbiy yo’sindagi majburlov choralari: Tibbiy yo’sindagi majburlov choralari jinoyat sodir etilgan vaqtda aqli noraso bo’lgan yoki jinoyat sodir etilgandan so’ng ruhiy holati buzilgan shaxsga nisbatan sud tomonidan qo’llaniluvchi usul sanaladi. Ushbu choraning qo’llanilishi uchun shaxs o’z xatti-harakatining ahamiyatini anglay olmaydigan, harakatlarini idora qila olmaydigan hamda kelib chiquvchi oqibatning xavfliligini tushuna olmaydigan holatda bo’lishi lozim.
Liberallashtirish va shaxsga qarshi jinoyatlar: Liberallashtirish – murosasozlik, murosaga keltirish ma’nolarida qo’llaniluvchi so’z bo’lib, jinoyat qonunchiligida keskin chora-tadbirlarni yumshatilishi holatini ifodalaydi. Mamlakatimizda amalga oshirilgan demokratik islohotlar natijasida jinoyat qonunchiligida ham liberallashtirish joriy etildi.
Tinchlik va xavfsizlikka qarshi hamda iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlar: Tinchlikka va insoniyat xavfsizligiga qarshi qaratilgan jinoyatlar ijtimoiy xavfliligi jihatdan boshqalaridan ajralib turadi. Bu qilmishlar tarkibi urushni targ’ib qilish, agressiya, genotsid, terrorizm, milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo’zg’atish kabi jinoyatlardan iborat.
Boshqaruvga qarshi hamda harbiy sohadagi jinoyatlar: Boshqaruv tartibiga qarshi qaratilgan jinoyatlar ma’muriy tizimga zarar yetkazishda ifodalanadi. Mansabdor shaxslar ishtirokida sodir etiladigan jinoyatlar yuqorida tahlil qilinganligi bois boshqaruv tartibiga qarshi qaratilgan boshqa jinoyatlarni umumiy asoslarda o’rganib chiqamiz.
Qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar: Qilmishning jinoiyligini istisno qiluvchi holatlar o’zida jinoyat alomatlarini to’liq aks ettirsada, jamiyat uchun foydaliligi sababli jinoyat deb topilmaydi, buning uchun javobgarlik va jazo ham belgilanmaydi.
Javobgarlikdan ozod qilish turlari: Javobgarlikdan ozod qilishning turlari quyidagilardir: javobgarlikka tortish muddatining o’tib ketganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish; qilmish yoki shaxs ijtimoiy xavfliligini yo’qotganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish; aybdor o’z qilmishiga amalda pushaymon bo’lganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish; yarashilganligi munosabati bilan javobgarlikdan ozod qilish; kasallik tufayli javobgarlikdan ozod qilish; amnistiya akti asosida javobgarlikdan ozod qilish.
Test savollari javoblari: Kitobning turli boblarida keltirilgan nazorat savollariga javoblar berilgan.
Glossariy: Kitobda qo’llanilgan huquqiy atamalarning izohli lug’ati keltirilgan.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: Kitobni tayyorlashda foydalanilgan asosiy huquqiy adabiyotlar va elektron manbalar ro’yxati keltirilgan.