Chang cholg’u asbobida o’qitishning mazmuni va metodikasi

Ushbu kitob Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va Oʻrta Maxsus Taʼlim Vazirligi Buxoro Davlat Universiteti Pedagogika Fakulteti Musiqa Taʼlimi yoʻnalishi bitiruv malakaviy ishidir. Unda Muratova Zulxumor Xudargonovna tomonidan yozilgan «Chang cholgʻu asbobida oʻqitishning mazmuni va metodikasi» mavzusidagi ish koʻrib chiqiladi. Kitobda Oʻzbekiston xalq cholgʻu asboblarining tarixi va shakllanish jarayoni, jumladan, ularning taraqqiyoti, X asrdan XIX asrgacha boʻlgan davrda musiqa ijrochiligining rivojlanishi, oʻrta asr olimlarining musiqa nazariyasi va ijrochilikka oid qarashlari, chang cholgʻusining kelib chiqishi, rivojlanishi va takomillashuvi, chang cholgʻusida ijrochilik texnologiyasi va uslublari, hamda turli xil cholgʻu asboblarining ijro usullari batafsil yoritilgan.

Asosiy mavzular

MUNDARIJA: Ushbu qism kitobning tarkibiy qismlarini, ularning sahifalarini koʻrsatadi. Unda kirish, I-Bob (Oʻzbek xalq cholgʻu asboblarining tarixi va shakllanish jarayoni), II-Bob (Chang cholgʻusida ijrochilik texnologiyasi hamda ijrochilik uslublari), xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar keltirilgan.
Kirish: Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, barkamol shaxs tarbiyasi, ta'lim-tarbiyaning ahamiyati, musiqa ta'limining milliy tarbiya asosida olib borilishi, musiqa oʻqituvchisining roli, yoshlarda musiqa qiziqishini uygʻotish va ijro mahoratini shakllantirish kabi masalalar koʻrib chiqiladi. Shuningdek, tadqiqotning maqsadi va vazifalari, ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati hamda tadqiqot metodlari bayon etiladi.
I-Bob. Oʻzbek xalq cholgʻu asboblarining tarixi va shakllanish jarayoni: Birinchi bobda Oʻzbek xalq cholgʻu asboblarining tarixi va shakllanish jarayoni, ularning paydo boʻlishi, dastlabki musiqa cholgʻulari, musiqa sanʼatining oʻrni, qadimgi Sharq madaniyati, Somoniylar davrida musiqa ijrochiligi, Oʻrta asr olimlarining musiqa nazariyasi va ijrochilikka oid qarashlari, jumladan Forobiy, Ibn Sino, Darvish Ali, Abduqodir Marogʻiy, Al-Xusayn, Qutbiddin ash-SHeroziy, Muhammad Rahimxon kabi allomalarning musiqa va cholgʻu asboblari haqidagi ilmiy meroslari batafsil yoritiladi. Shuningdek, Oʻzbekistonda musiqa ijrochiligi sanʼatining rivojlanishi, maqom janrini tiklash va rivojlantirish masalalari ham koʻrib chiqiladi.
1.1. Xalq cholgʻu asboblarining shakllanishi: Bu qismda xalq cholgʻu asboblarining uzoq oʻtmishda paydo boʻlganligi, dastlabki musiqa cholgʻularining eramizdan avvalgi XIII ming yillikda dunyoga kelganligi haqida maʼlumot beriladi. Xalq cholgʻularida milliy gʻurur, anʼanalar, qadriyatlar oʻz ifodasini topganligi, musiqa sanʼati insoniyat maʼnaviyatini tarannum etuvchi vosita ekanligi taʼkidlanadi. Qadimgi Sharq madaniyati bagʻrida oʻzbek xalq cholgʻularining shakllanganligi, ularning koʻp asrlik taraqqiyoti davomida oʻziga xos xususiyatlarni saqlab qolganligi, xalq cholgʻularining Oʻrta Osiyo aholisining turmushi va mehnat faoliyatining ajralmas tarkibiy qismiga aylanganligi haqida maʼlumot beriladi.
1.2. Xalq cholgʻu asboblarining takomillashuv jarayoni: Bu qismda chang musiqa cholgʻusining takomillashuv jarayoni, uning kelib chiqishi, rivojlanishi va turli xil nomlar bilan atalishi haqida maʼlumot beriladi. Changning tuzilishi, uning tavushqatori, chang sozlash usullari va texnikasi, shuningdek, changning turli xil modellari va ularning diapazonlari tavsiflanadi. Changdan tashqari, ud, tanbur, nay, gʻijjak, qonun, dutor kabi boshqa xalq cholgʻu asboblarining takomillashuvi ham qisqacha yoritilgan.
II Bob Chang cholgʻusida ijrochilik texnologiyasi hamda ijrochilik uslublari: Ikkinchi bobda chang cholgʻusi ijrochiligining rivojlanishi, takomillashishi, unda badiiy asarni ijro etish texnikasini egallash darajasi, oʻqituvchilarning nazariy bilimlarini, mahoratlarini oshirish, ijrochilik uslubiy muammolarga ahamiyat berish kabi masalalar koʻrib chiqiladi. Changda tovush chiqarish usullari, cholgʻuni sozlash texnikasi, tovushlarni «soʻndirish», ijrochining oʻtirish holati, qoʻllarning holati, chang applikaturasi, chang choʻplari va ulardan foydalanish usullari batafsil yoritilgan.
2.1.Changda ijrochilik uslublari: Chang ijrochiligining rivojlanishi, takomillashishi, unda badiiy asarni ijro etish texnikasini egallash darajasi, oʻqituvchilar tomonidan oʻquvchilarning nazariy bilimlarini, mahoratlarini oshirish, ijrochilik uslubiy muammolarga ahamiyat berish kabi masalalar koʻrib chiqiladi. Changda tovush chiqarish usullari, cholgʻuni sozlash texnikasi, tovushlarni «soʻndirish», ijrochining oʻtirish holati, qoʻllarning holati, chang applikaturasi, chang choʻplari va ulardan foydalanish usullari batafsil yoritilgan.
2.2 Chang cholg'u asbobida ijrochilik texnologiyasi: Bu qismda chang cholgʻusining tuzilishi, tovushlarning joylashuvi, changni sozlash texnikasi, changning turli xil modellari (pikkolo, tenor, bas), ularning diapazonlari va tovushqatorlari, chang choʻplarining xususiyatlari va ulardan foydalanish usullari, changda tovush chiqarish yoʻllari (pizzicato col legno, staccato con sordini, vibrato, glissando col legno), qoʻsh notalarni chalish, legato uslubi, chang choʻplari va ularning tovush chiqarish yoʻllari haqida batafsil maʼlumot berilgan.
Xulosa: Xulosa qismida malakaviy ishning asosiy qismlarida keltirilgan maʼlumotlar yakunlanadi. Chang milliy cholgʻu asbobining oʻziga xos jihatlari, uning rivojlanishi va takomillashuvi, ijrochilik texnologiyasi va uslublarining ahamiyati taʼkidlanadi. Kitobning tadqiqot natijalari boʻyicha Oʻzbekiston xalq cholgʻu asboblaridan biri boʻlgan chang cholgʻu asbobida mukammal ijro uslublarini egallash va yaxshi ijrochi sozanda boʻlish – bu oʻzbek milliy sanʼatiga boʻlgan hurmat va ehtirom ekanligi, ustozlarning mehnati tahsinga loyiqligi qayd etiladi. Yoshlar kelajak avlodga madaniy merosni avaylab, toʻgʻri ijro usul va texnologiyalarni puxta oʻzlashtirish, kelgusi avlodga yetkazib berish burchi va vazifasi ekanligi taʼkidlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar: Ushbu qismda kitobni tayyorlash jarayonida foydalanilgan ilmiy-nazariy manbalar, oʻquv qoʻllanmalar, maqolalar va boshqa adabiyotlar roʻyxati keltirilgan.
Ilovalar: Ilovalar qismida har xil changlarning diapazon jadvali, pikkolo changi, tenor changi, bas chang diapazonlari va ularning tovushlar joylashuvi haqida maʼlumot beruvchi jadvallar va rasmlar keltirilgan. Shuningdek, changning toʻla xromatik tovush qatori, gamma va turli usullarda ijro etilishi koʻrsatilgan musiqa namunalari berilgan.