Одам анатомияси

Ushbu kitob Odam anatomiyasi asoslari kursi bo'yicha ma'ruzalar matnini o'z ichiga oladi. Unda odam tanasining shakli, xususiyatlari, organlar va to'qimalarning xilma-xilligi, hamda ularning tanada joylashishi, organlar sistemasi va ular ishining bir butunligiga ta'siri to'g'risida chuqur bilim berishi mo'ljallangan. Kitobda anatomiya fanining mazmuni, uni o'rganish usullari, tarixiy rivojlanishi, klassik va zamonaviy tasniflari, suyaklar, mushaklar, nervlar, sezgi a'zolari, hazm, nafas, siydik-tanosil a'zolari tizimlari, yurak-qon tomirlar tizimi va boshqa muhim jihatlar chuqur va tushunarli tarzda yoritilgan. Ayniqsa, Ibn Sinoning odam anatomiyasi va tibbiyotga qo'shgan hissalari alohida ta'kidlangan.

Asosiy mavzular

KIRISH. ANATOMIYA FANINING MAZMUNI: Anatomiya grekcha so'z bo'lib, kesish, bo'lish degan ma'noni bildiradi. Odam anatomiyasi a'zolarning tuzilishini, shaklini uning taraqqiyotiga, vazifasiga bog'lab o'rganadigan tibbiyotning asosiy fani hisoblanadi. Bu fan har bir a'zoni jinsiy tafovutlarini, yoshga qarab o'zgarishini, shuningdek atrof muhitning a'zolar tuzilishiga ta'sirini o'rganadi.
ORGANIZM VA UNING TARKIBIY QISMLARI: Organizm — azaldan mavjud bo'lib, ma'lum tuzilishga ega bo'lgan tashqi muhit bilan modda almashinish, ko'payish va o'sish imkoniyatiga ega bo'lgan doimo o'zgarishdagi yaxlit tirik mavjudot. Organizmni a'zolar, to'qimalar, hujayralar va hujayra ichidagi hosilalar tashkil etadi.
ODAM GAVDASINING TUZILISHI: Odam gavdasi tabiat va ma'lum bir jamiyat tuzilishining ta'sirida, avlodidan (naslidan) orttirgan asosiy negiz xususiyatlari asosida rivojlanadi. Odam gavdasining tuzilishi uch guruhga bo'linadi: Asteniklar, Gipersteniklar, Normasteniklar.
HOMILA TARAQQIYOTI TO`G`RISIDA QISQACHA MA'LUMOT: Odam va hayvonlarda embrional taraqqiyot 4 davrga bo'lib o'rganiladi: Urug'lanish davri, Bo'linish davri, Gastrulyatsiya davri, Organogenez va gistogenez.
ANATOMIK NOMENKLATURA: Anatomik nomenklatura — ilmiy asoslangan, tartibga solingan anatomik terminlarning tibbiyotda va biologiyada ishlatiladigan nomlaridir. Lotin tilidagi halqaro anatomik nomlanish bilan milliy anatomik nomlanish tafovut qilinadi.
ANATOMIYA FANINI O`RGANISH USULLARI: Anatomiya fanini o`rganish uchun qator usullar mavjud: Inspeksiya, Palpatsiya, Perkussiya, Auskultatsiya, Antropometriya, Endoskopiya, Rentgenoskopiya va Rentgenografiya, Karroziya usuli.
ANATOMIK NOMLANISH: Anatomik nomlanish jarayonida hosilalarni farqlash uchun uch xil sathdan foydalaniladi: Sagital sath, Frontal sath, Gorizontal sath.
ANATOMIYA FANINING QISQACHA TARIXI: Anatomiya fani juda uzoq rivojlanish yo'lini bosib o'tdi. Qadimiy Misrda va Vavilonida eramizdan III-II ming yil avval murdalarni mumiyolash odat bo'lganligi sababli, ba'zi bir a'zolarning tuzilishi to'g'risida yuzaki bo'lsa ham ma'lumotga ega bo'lingan.
TAYANCH VA HARAKAT APPARATI: Tayanch va harakat apparati organizmdagi mushaklar, suyaklar va bo'g'imlardan tashkil topgan. U organizmning harakatlanishini ta'minlaydi.
OSTEOLOGIA — SUYAKLAR HAQIDAGI FAN: Osteologiya — suyaklarni o'rganadigan fan. Skelet suyaklari homilaning o'rta pardasi—mezodermaning sklerotom bo'limidan taraqqiy qiladi. Skelet suyaklarining vazifalari: tayanch, harakat, himoya, biologik.
KO’KRAK QAFASI: Ko'krak qafasi ko'krak umurtqalaridan, qovurg'alardan to'sh suyagidan ulardagi bo'g'imlar, boylamlar va mushaklardan hosil bo'ladi. Ko'krak qafasi ichki a'zolar (yurak, o'pka, qizilo'ngach va h. k) joylashadi va uning shakli shu a'zolar tuzilishiga ta'sir qiladi.
QO’L SUYAKLARl: Qo'l suyaklari ikki guruh suyaklarni tashkil etadi: yelka kamari suyaklari va erkin holda joylashgan qo'l suyaklari (yelka, bilak va qo'l panja suyaklari).
OYOQ SKELETI: Oyoq skeleti uch qismdan tashkil topgan: chanoq suyaklari, son, boldir va panja mushaklariga bo'linadi.
KALLA SUYAKLARI. KALLA SKELETI: Kalla skeleti bir qancha alohida suyaklarning birikishidan hosil bo'ladi. Har bir suyak yassi, g'ovaksimon va aralash suyaklar guruhiga kiradi. Kalla skeletida ikki qism tafovut etiladi: kalla qismi (bosh miyani saqlaydigan) va yuz qismi (sezgi va hazm a'zolarini saqlaydigan).
SUYAKLARNING O`ZARO BIRIKISHI: Sindesmologiya — suyaklarning o'zaro birikishini o'rganadigan bo'lim. Suyaklar uzluksiz va uzlukli birikish holatlarida uchraydi.
SKELET MUShAKLARI: Mushaklar — mushak tolalaridan hosil bulgan va asosiy vazifasi qisqarish bo'lgan anatomik hosilalar. Mushak tolalarining tuzilishiga ko'ra silliq va ko'ndalang-targ'il mushaklarga bo'linadi.
KO`KRAK MUShAKLARI: Ko'krak mushaklari ikki guruhga bo'linadi: ko'krakning xususiy mushaklari va ko'krakdan boshlanib yelka kamariga birikuvchi yuza mushaklar.
Orqa mushaklar: Orqa mushaklar ichki va tashqi qayshiq mushak, ko'ndalang mushak va to'g'ri mushak kabi guruhlarga bo'linadi. Ular tanani bukishda, qorin bo'shlig'idagi bosimni oshirishda va nafas olishda ishtirok etadi.
Qo`l mushaklari: Qo'l mushaklari 5 guruhga bo'linadi: yelkani old sohasi, yelkani orqa sohasi, tirsak old va orqa sohasi, bilak old va orqa sohasi, panja mushaklari.
Oyoq mushaklari: Oyoq mushaklari — chanoq, son, boldir va panja mushaklariga bo'linadi. Chanoq mushaklariga yonbosh bel mushagi, kichik bel mushak, dumbaning katta mushagi, dumbaning o'rta mushagi, yuqori va pastki egizak mushak va sonning kvadrat mushagi kiradi.
Bo`yin mushaklari: Bo'yin mushagi 3 guruhga bo'linadi: yuza, o'rta va chuqur qavat mushaklari.
Bosh mushaklari: Bosh mushaklari chaynov mushaklari, mimika mushaklari va ichki a'zolarga taalluqli mushaklardan iborat.
Hazm a`zolari tizimi: Hazm a'zolari tizimi ovqat moddasini mexanik maydalash, kimyoviy moddalar ta'sirida parchalash, qonga yoki limfaga so'rilishini ta'minlash, chiqindi moddalarni tashqi muhitga chiqarish kabi vazifalarni bajaradi. Bu tizimga og'iz bo'shlig'i, qizilo'ngach, me'da, ingichka va yo'g'on ichak, hazm bezi va jigar kiradi.
Nafas a`zolari tizimi: Odam hamma tirik organizmlar singari havo tarkibidan nafas a'zolari yordamida kislorod qabul qilib, nafas orqali karbonat angidrid chiqaradi. Bu tizimga burun bo'shlig'i, hiqildoq, traxeya, bronxlar va o'pkalar kiradi.
Siydik - tanosil a`zolar tizimi: Siydik - tanosil a`zolari sistemasiga siydik ajratish a`zolari hamda jinsiy a`zolar kiradi. Bu tizimga buyraklar, siydik yo'llari, qovuq va siydik chiqarish kanali, hamda erkaklar va ayollar jinsiy a'zolari kiradi.
Tanosil a`zolari: Tanosil a'zolari erkaklar va ayollarda ichki va tashqi qismlarga bo'linadi. Erkaklarda moyaklar, urug' chiqarish yo'li, urug' pufaklari, prostata bezi, Kuper bezlari, erlik olati va yorg'oq kiradi. Ayollarda tuxumdon, bachadon naylari, bachadon, qin, kichik va katta lablar, klitor kiradi.
Ichki sekretsiya bezlarining funktsional ahamiyati: Ichki sekretsiya bezlari garmonlar ishlab chiqaradi, ular organizmning ichki holatiga tashqi muhitdagi o'zgarishlarga bog'liq bo'lib, nerv tizimi bilan uzviy bog'liq holda boshqariladi. Bu bezlarga qalqonsimon bez, ayrisimon bez, gipofiz, me'da osti bezi, buyrak usti bezi va jinsiy bezlar kiradi.
YUrak qon tomirlar tizimi: Yurak qon tomirlar tizimi yurak, arterial va venalar, limfadan iborat. U qon aylanishini ta'minlaydi. Yurak to'rt kamerali bo'lib, ikkita bo'lmacha va ikkita qorinchadan iborat. Arteriyalar yurakdan a'zolarga qon olib ketsa, venalar a'zolardan yurakka qon olib keladi.
NERV TIZIMI: Nerv tizimi — organizmdagi barcha a'zolar va apparatlar faoliyatini boshqaradi, tashqi muhit bilan aloqani ta'minlaydi. Nerv tizimi markaziy (bosh va orqa miya) va periferik (nervlar) qismlardan iborat.
PERIFERIK NERV TIZIMI: Periferik nervlar bosh miyadan chiqadigan 12 juft nerv va orqa miyadan chiqadigan 31 juft nervlardan iborat. Ular sezuvchi, harakatlantiruvchi va aralash tolali bo'ladi.
SEZGI A'ZOLARI: Sezgi a'zolari — organizmning tashqi muhitdan ta'surotlarni qabul qiladigan a'zolar. Bularga ko'z, quloq, burun, til, teri kiradi.
Adabiyotlar ro’yxati: Kitobni tayyorlashda foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati keltirilgan.