Буғдойнинг абиотик омилларга бардошли, қимматли хўжалик белгиларига эга навларини яратиш ва ишлаб чиқаришга жорий қилиш

Ushbu ilmiy tadqiqot ishi qishloq xo'jaligi fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun tayyorlangan doktorlik dissertatsiyasi bo'lib, unda bug'doyning abiotik omillarga bardoshli, qimmatli xo'jalik belgilari yuqori bo'lgan navlarini yaratish va ishlab chiqarishga joriy qilish masalalari keng yoritilgan. Tadqiqot O'zbekiston Respublikasi Qishloq xo'jaligi vazirligi tizimidagi ilmiy-tadqiqot institutlari hamda xalqaro ilmiy markazlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar asosida amalga oshirilgan. Bunda bug'doyning qurg'oqchilikka, issiqlikka va zararkunandalarga chidamliligi, hosildorligi va don sifati kabi muhim belgilari o'rganilgan.

Asosiy mavzular

Kirish: Tadqiqotning dolzarbligi va zaruriyati, dunyo bo'yicha bug'doy yetishtirish hajmi, jahonning yetakchi bug'doy yetishtiruvchi davlatlari, shuningdek, O'zbekistonda lalmi kor va sug'oriladigan maydonlardagi bug'doy yetishtirishning ahamiyati va uni rivojlantirish yo'nalishlari haqida ma'lumot beradi.
Tadqiqotning O'zbekiston Respublikasi fan va texnologiyalari rivojlanishining asosiy ustuvor yo'nalishlariga mosligi: Tadqiqot O'zbekiston Respublikasi fan va texnologiyalari rivojlanishining V. 'Qishloq xo'jaligi, biotexnologiya, ekologiya va atrof-muhit muhofazasi' ustuvor yo'nalishi doirasida bajarilgan.
Tadqiqotning mavzusi bo'yicha xorijiy ilmiy-tadqiqotlar sharhi: Tadqiqotda dunyoning yetakchi ilmiy markazlari va muassasalarida olib borilgan tadqiqotlar, jumladan, xorijiy tadqiqotlar tahlil qilingan.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Jahon genofondidan turli ekologik-geografik guruhlarga mansub nav va namunalari asosida bug'doyning abiotik omillarga bardoshli, qimmatli xo'jalik belgilari va yuqori hosilga ega navlarini yaratish va joriy etish maqsad qilib qo'yilgan. Tadqiqotning vazifalari esa navlarning asosiy biologik belgi-xususiyatlari va o'suv davri fazalarini aniqlash, abiotik omillarga chidamli navlarni chatishtirish, duragaylarni ajratish va ularni seleksiya ishlariga jalb etishdan iborat.
Tadqiqotning obyekti va predmeti: Tadqiqot obyekti sifatida jahon genofondidan olingan yumshoq va qattiq bug'doyning 783 va 220 ta nav, tizma va namunalari hamda Respublikada rayonlashgan navlar tanlab olingan. Tadqiqot predmeti esa ob-havo harorati, ekish muddatlari, o'simliklar o'suv-rivojlanishi, hosildorlik ko'rsatkichlari va qimmatli xo'jalik belgilari hisoblanadi.
Tadqiqot usullari: Tadqiqotda tajribalarni joylashtirish va o'tkazishda mavjud uslublar, jumladan, fenologik kuzatuvlar, hisob-kitoblar, biometric tahlillar, qurg'oqchilikka va issiqlikka chidamlilikni aniqlash metodikalari, statistik tahlillar, genetik tahlillar qo'llanilgan.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Tadqiqot natijasida ilk bor janub mintaqasi sharoitida jahon genofondidan keltirilgan bug'doy navlarining dala va laboratoriya sharoitida qurg'oqchilikka, issiqlikka va zararkunandalarga chidamliligi aniqlangan. Shuningdek, 'Shams', 'Shukrona', 'G'allakor' va 'Mingchinor' navlari yaratilgan.
Tadqiqotning amaliy natijalari: Tadqiqot natijasida yaratilgan navlar (Shams, Shukrona, G'allakor, Mingchinor) davlat reyestriga kiritilgan va ishlab chiqarishga joriy etilgan. Navlarning hosildorligi va sifat ko'rsatkichlari yuqori ekanligi aniqlangan. Tadqiqot natijalari bo'yicha jami 4 ta patent olingan.
Tadqiqot natijalarining approbatsiya va chop etilishi: Tadqiqot natijalari 10 ta xalqaro va respublika ilmiy-amaliy anjumanlarda muhokama qilingan va chop etilgan. Shuningdek, jami 4 ta patent, 43 ta ilmiy ish, 1 ta monografiya nashr etilgan.
Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati bug'doyning turli sharoitlarga moslanishini o'rganish, amaliy ahamiyati esa qishloq xo'jaligida yuqori hosildor va sifatli bug'doy navlarini yaratish va joriy etishga qaratilgan.
Tadqiqotning asosiy mazmuni: Tadqiqot Toshkent viloyati, Qashqadaryo va Samarqand viloyatlarida olib borilgan. Qashqadaryo viloyatining tuproq-iqlim sharoiti va uning o'ziga xos xususiyatlari batafsil o'rganilgan. Jumladan, och tusli bo'z tuproqlarning xususiyatlari, ularning qurg'oqchilikka va issiqlikka chidamliligi aniqlangan.
Selectiv rating va Duragaylash natijalari: Jadval 1-18 da turli mamlakatlardan olingan nav va namunalarning geografik kelib chiqishi va ularning umumiy soni ko'rsatilgan. Jadval 2-26 da esa navlarning biologik belgilari, jumladan, o'suv davri, hosildorlik, 1000 ta don vazni, don naturasi va sifati bo'yicha ma'lumotlar keltirilgan. Jadval 27-37 da esa navlarning qurg'oqchilik va issiqlikka chidamliligi, zararkunandalarga qarshi immuniteti va hosildorlikning bog'liqligi o'rganilgan.
Xulosa va tavsiyalar: Tadqiqot natijalari asosida sug'oriladigan va lalmi kor maydonlar uchun mos keladigan, kasalliklarga va abiotik omillarga chidamli, yuqori hosilli va sifatli bug'doy navlari tavsiya etiladi. Xususan, 'Shams', 'Shukrona', 'G'allakor' va 'Mingchinor' navlari O'zbekistonning cho'l va lalmi kor mintaqalarida yuqori samaradorlik ko'rsatganligi ta'kidlangan.