Luqmon Bo’rixon hikoyalarida syujet va kompozitsiya butunligi

Ushbu ko'rib chiqilayotgan tadqiqot ishi Luqmon Bo'rixonning hikoyalari syujeti va kompozitsiyasi butunligini o'rganishga bag'ishlangan. Ishda Luqmon Bo'rixonning ijodi, uning badiiy mahorati, uslubi, asarlarining janriy xususiyatlari va kompozitsiyasi tahlil qilinadi. Tadqiqotda, shuningdek, Luqmon Bo'rixon ijodining o'zbek adabiyotida tutgan o'rni, uning milliy adabiyotimizga qo'shgan hissasi ham yoritiladi. Asarlaridagi voqea rivoji, syujet, kompozitsiya, personajlar tahlili, badiiy uslub va til xususiyatlari, obrazlar tizimi, g'oyaviy yo'nalishi va umumiy badiiy-estetik qimmati o'rganiladi. Tadqiqot ishida, shuningdek, Luqmon Bo'rixon ijodining jahon adabiyoti bilan aloqadorligi va uning zamonaviy o'zbek nasrida o'ziga xos o'rni ham ko'rsatib o'tiladi.

Asosiy mavzular

Kirish: Mavzuning dolzarbligi milliy istiqlol sharofati bilan oʻziga xoslik koʻzga tashlanishi, Prezidentimizning yoshlar ma'naviyati va g'oyaviy-mafkuraviy tarbiyasi uchun mas'ul deb bilishi, badiiy asarning insonni kashf qilishi, adiblarimizning erkin ijod qilish yo'liga o'tishi va milliy tafakkurning rivojlanishi kabilar bilan bog'liq. Tadqiqotning maqsadi Luqmon Boʻrixon hikoyalarining syujet va kompozitsiya butunligini o'rganish, uning badiiy tafakkurini ochib berish, zamonaviy oʻzbek hikoyasi bilan uslublararo bog'liqligini aniqlashdan iborat. Muammoning o'rganilganlik darajasi sifatida badiiy nasrning mikro va makro elementlari, obraz tiynatiga talqinlar keltirilgan. Tadqiqotning metodologik asosi Prezident Sh.Mirziyoyevning ma'naviyat va ma'rifat borasidagi asarlari hamda «Milliy istiqlol g'oyasi va ma'naviyat mafkurasi» kabi manbalarga tayanadi. Tadqiqotning joriy qilinishi Ajiniyoz nomidagi NDPIning hozirgi oʻzbek nasri borasida olib borilgan istiqbolli rejalar dasturi doirasida amalga oshirilgan. Ishning ilmiy yangiligi istiqlol yillarida yaratilgan asarlar hali toʻla toʻkis oʻrganilmagani va davrning ilgʻor suratlarda rivojlanib borishi bilan bog'liq. Tadqiqotning tuzilishi kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
I bob. Luqmon Bo'rixonning o'zbek adabiyotida tutgan o'rni: Hozirgi oʻzbek nasri va milliy hikoyachilikdagi sifat oʻzgarishlari ijodkor uslubiy izlanishlariga bog'liq. «Kompozitsiyaning badiiy asardagi funksiyalari» haqida soʻz ketganda, badiiy asar murakkab tarkibini ham, hayot materialini uyushtirib berishini ham e'tirof etish lozim. Poetologik intizom asar badiiy to'qimalarini jipslashtirib turadi. Turfa adabiy tizimlar shakllanish tamoyillari badiiy vazifadoshlik imkoniyatidan o'sib chiqadi. Belgidan timsolga, obrazdan ma'noga oʻtib turadigan ijodiy mohiyat oʻziga xosligi komponentlarni butunlik sari yoʻnaltiradi. Ijodiy kompozitsiya janr mushtarakligini taqozalaydi. Yangi asr ostonasida jamiyatda axloqiy mezonlarni yangilash ehtiyoji kuchaydi. Nasr, xususan, milliy hikoyachilik tadrijida inson ma'naviyati tadqiqi birinchi o'ringa koʻtarildi. L.Boʻrixonning «Jaziramadagi odamlar» asari yuqoridagi fikr mulohazalarni oydinlashtiradi. Uning shaxsiy tafakkuriga xos muhim xislati atrofdagi hodisalarga boshqacha tarzda yondashishidir. Adibning ushbu ilk hikoyasi mavzu-mundarijasi keng, ijtimoiy muammolarni emas, har bir insonning alohida olami, ichki kechinmalarini, ruhiyatini chizishga kirishadi. Badiiy asar uslubi, shakliy-uslubiy izlanishlarining nazariy asoslari bilan bog'liq ayrim masalalar oʻzbek adabiyotshunosligida A.Fitrat, M.Qoʻshjonov, I.Sulton va boshqalar tomonidan yoritilgan. Ayonki, badiiy uslub tushunchasi g'oyaning tayanch markazida shaxsiylashgan mohiyatni ilgari suradi.
II bob. Yozuvchi hikoyalarining g'oyaviy-badiiy xususiyatlari: Urush tugagandan keyin ham Ikkinchi jahon urushi tarixining qadriyati va ahamiyati saqlanib qolgan. Yozuvchilar ushbu mavzuga murojaat qilishmoqda. Luqmon Boʻrixonning hayotni kuzatish va uni uzuq-yuluq lavhalarga singdirish uslubi murakkablik kasb etadi. «Jaziramadagi odamlar» hikoyasida obrazlar ruhiyatidagi o'zgarishlar sababi va jamiyatdagi mavjud tartibotlar, bozor iqtisodi sharoitida shakllanayotgan «zamonaviy urf»lar asosida alohida diqqat qaratiladi. Hikoyada syujet dinamikasi, shaxsiy hayotiy voqealar, obrazlar tizimi, qahramon dunyoqarashi, qalb kechinmalari ifodalanishi va yozuvchi mahorati muhim o'rin tutadi. Adabiyotning hikoyalashuvi aslo boshqa janrlarga, hikoyaga xos xususiyatlarni zo'rlab targ'ib etish degan gap emas. Adabiyotshunos olim Umarali Normatov fikricha, hikoyada koʻnglimiz his etib turgan, ammo biz hali toʻla anglab ulgurmagan badiiy sir-sinoatlar mavjud. Hikoyaning badiiy-estetik ahamiyati shundaki, yozuvchi hikoyaga xos tafakkurni hikoyaga jalb etishda polifonik talqin yoʻllariga murojaat etadi. Tadqiqotchi Z.Pardayeva polifonik hikoya shaklining mavjud emasligini ta'kidlaydi. Yozuvchining asarlari polifonik tasvir usulidan unumli foydalanadi. Mustaqil va bir-biri bilan qo'shilmaydigan ovozlar va fikrlarning ko'pligi, to'laqonli ovozlarning haqiqiy polifoniyasi ko'p ovozli hikoyalarning asosiy xususiyati hisoblanadi. Asar kompozitsiyasi badiiy ijodning jiddiy yondashishni talab qiladigan muhim nazariy masalalaridan biridir. Inson o'z ijodiy faoliyatining barcha sohasida kompozitsiya tamoyillariga amal qilishi kerak. Aristotelning fikricha, «Har bir jism uning mohiyati bilan belgilanadi». Har bir badiiy asar oʻzida ijodkor shaxsini ifodalaydi va uslub ijodkor fitratida voqe boʻladigan, jamiyat estetik a'molini belgilaydigan hamda mustaqil g'oyaviy ibtidoni ilgari suradigan birlik hisoblanadi. Badiiy uslub - erkin ijodiy sintezlangan voqea-hodisotlarni hamda xayoliy olam muvozanatining nisbatan daxlsiz rivojlanishini ta'minlaydi.
III bob. Adib asarlarida syujet tabiati: Luqmon Bo'rixonning «Long» hikoyasi hozirgi pandemiya jarayonini tasvirlaydi. "Long" so'zi qadimgi ingliz tilida «lang» so'zidan kelib chiqqan bo'lib, «oxiridan oxirigacha cho'zilgan katta chiziqli daraja»ni bildiradi. Bu sarlavha orqali yozuvchi «koronavirus»ning keltirgan talofotlari va karantin davri haqida hikoya qiladi. Hikoyada prolog, epilog, ekspozitsiya qismlari mavjud emas. Hikoyaning tugunidan keyin voqealar rivoji keltiriladi. Hikoya ko'proq dialoglardan tashkil topgan. Asarning tuguni Safarmurodning Prezidentimizning so'zlaridan ta'sirlanishi bilan boshlanadi. Bu oqsoqolning xalqchil, o'z xalqini o'ylovchi, vijdoni toza va iymonli inson ekanligini ochib beradi. Asardagi «Long» degan so'zning ma'nosi kasallikning uzoq davom etishi va uning keng tarqalishi bilan bog'liq. "Zarur gap" hikoyasi toza qalbli bir askarning o'z hayotini bir og'iz gapi bilan qutqarib qolgani haqida. Hikoya hajman kichik bo'lgani bilan butun bir hikoyadagi ma'no va mazmunni ochib beradi. Hikoya xronikali syujet bilan boshlanadi. Hikoyaning ekspozitsiyasi Akramning harbiy xizmatga ketishidan oldin uning ahvoli haqida. Tuguni esa Akramning harbiy xizmatdan qaytishi. «Shaharlik muallim» hikoyasi katta tarbiyaviy ahamiyatga molik. Asarning asosiy g'oyasi insonlarni bilimli bo'lishga chorlash, farzandlarining kelajagini o'ylash, qobiliyatini qo'llab-quvvatlashga undash, vijdonli bo'lish kabi tuyg'ularni singdirishdir. Asarda Samandar obrazidagi muallim – fidokor shaxs. Toshmurod obrazida esa ota-onaning farzand tarbiyasiga befarqligi va yuzakiligi ko'rsatilgan. Asarning syujet tuzilishi murakkab emas. Bosh tugun bolaning matematikaga bo'lgan qiziqishini rivojlantirish uchun sharoit yaratish. Asar so'ngida o'qituvchi bolani bepul repititorga qatnatadi. Badiiy uslub tizimida kompozitsiya tamoyillari, asar tashqi va ichki mundarijasida etakchi atribut hisoblanadi.