Боситхон Шошийнинг “Муқаддимату илмил-фароиз” асарида мерос масалаларининг ёритилиши
Ushbu dissertatsiya sharq olimi Boitxon Shoshiyning (1877–1956) "Muqaddimatu ilm al-faraiz" asarida islom meros huquqi masalalarining yoritilishini tadqiq etadi. Tadqiqotda X–XI asrlarda Shosh vohasi olimlarining islom ilmlari rivojiga qo'shgan hissalari, jumladan, meros ilmi sohasidagi ishlari tahlil qilinadi. Asarda meros masalalarini shar'iy va matematik usullar bilan tushuntirilishi, me'yoriy qoidalarning zamonaviy huquq tizimiga mosligi va boshqa dolzarb masalalar o'rganilgan. Tadqiqot natijalari bo'yicha amaliy tavsiyalar berilgan.
Asosiy mavzular
- Tadqiqotning dolzarbligi va zarurati: Jahon tarixida islom huquqining muhim mavzularidan hisoblangan "fara'iz" (meros ilmi) musulmon mamlakatlarida hozirga qadar o'zgarmay kelayotgani hamda zamonaviy meros huquqiga ham singib ketgani ta'kidlanadi. Markaziy Osiyo olimlarining bu sohadagi o'rni alohida qayd etiladi. Boitxon Shoshiyning "Muqaddimatu ilm al-faraiz" asari meros huquqi asoslari va meorsh'urlarning ulushlarini aniqlash bo'yicha batafsil ma'lumot berishi bilan yuqori baholanadi.
- Muammoning o'rganilganlik darajasi: Dunyodagi ko'plab tadqiqot markazlarida islom huquqining meros masalalarini o'rganishga oid izlanishlar olib borilmoqda. Bu tadqiqotlar islomda meros huquqining shakllanishi, rivojlanish tendensiyalari, maqsadlari va islom dinini to'g'ri tushunishdagi ahamiyati kabi masalalar doirasida amalga oshirilmoqda. Xususan, Sharqda "fara'iz" masalasi o'rta asrlardan o'rganilib kelingan. Turli o'lkalarda, jumladan, Markaziy Osiyoda ham bu masala yuzasidan ilmiy ishlar amalga oshirilgan.
- Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: Boitxon Shoshiyning meros taqsimotida "qismati riza" tushunchasini kiritishi orqali barcha merosx'urlarning roziligi asosida ulushlarni belgilash shaklidagi mahalliy urf-odatning shariatga muvofiqligini asoslab bergani; Shoshiyning "Muqaddimatu ilm al-faraiz" asarida me'yorlarni matematik usullar bilan tushuntirib berishi XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Muhammad Musa Xorazmiyning asarlari uslubini qayta tiklashga erishgani; "Muqaddimatu ilm al-faraiz" asarida "ahvol al-arba'in" (qirq holat) tizimini joriy etib, me'yorlarni oson tushuntirish usulini ishlab chiqqani.
- Tadqiqotning amaliy natijasi: Tadqiqotning amaliy natijasi quyidagilardan iborat: "Muqaddimatu ilm al-faraiz" asarining o'zbek tilida nashr etilishi va undagi ilmiy-nazariy xulosalarning "Islom huquqshunosligi" hamda "Faraz" nomli o'quv qo'llanmalariga kiritilishi; "Muqaddimatu ilm al-faraiz"dan kelib chiqadigan xulosalarning "Islomda meros taqsimoti" kitobiga singdirilishi; O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining meros huquqi normalari bilan taqqoslanganda qonunchilikdagi o'xshash va farqli jihatlarning aniqlanishi.
- Xulosa: Tadqiqot natijalari shuni ko'rsatadiki, "Muqaddimatu ilm al-faraiz" asari islom meros huquqining rivojlanishida muhim manba hisoblanadi. Asarda meros masalalarini yoritishda o'ziga xos uslublar qo'llanilgan, jumladan, "ahvol al-arba'in" tizimi orqali meros taqsimoti tushuntirilgan. Tadqiqot xulosalariga asoslanib, ushbu asarni zamonaviy o'zbek tilida nashr etish, o'quv dasturlariga kiritish va amaliyotda qo'llash bo'yicha tavsiyalar berilgan.