Ўзбекистон ҳудудининг сейсмик рискини замонавий ахборот-коммуникация технологиялари асосида баҳолаш ва хариталаш

Ushbu avtoreferat Oʻzbekiston Respublikasi hududining seysmik riskini zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari asosida baholash va xaritalash masalalarini o'rganadi. Tadqiqotda seysmik xavfni baholash metodikasi takomillashtirilib, Oʻzbekiston hududining seysmik xavfini aniqroq baholash va xaritalash uchun yangi yondashuvlar ishlab chiqilgan. Ayniqsa, GAT texnologiyalari va zamonaviy dasturiy ta'minotlar yordamida seysmik riskni baholash va xaritalashning amaliy usullari ishlab chiqilgan va joriy etilgan.

Asosiy mavzular

Tadqiqotning dolzarbligi va zarurati: Dunyo amaliyotida zilzilalardan kelib chiqadigan talofatlarni baholash va ularning oqibatlarini kamaytirish masalalari seysmik xavfsizlikni ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Seysmik faol hududlarda aholi va hududlarni himoya qilishda, iqtisodiy talofatlarni baholashda turli darajadagi seysmik risklarni baholashga e'tibor qaratilmoqda. Davlatlarning barqaror rivojlanishini ta'minlash uchun zilzilalar ta'sirida yuzaga keladigan iqtisodiy talofatlarni baholash va prognoz qilish zarur.
Tadqiqotning Oʻzbekiston Respublikasi fan va texnologiyalarini rivojlantirishning ustuvor yoʻnalishlariga mosligi: Tadqiqot Oʻzbekiston Respublikasining «Yer haqidagi fanlar» (geologiya, geofizika, seysmologiya va mineral xom-ashyoni qayta ishlash) ustuvor yoʻnalishlariga muvofiq bajarilgan.
Muammoning oʻrganilganlik darajasi: Seysmik risk tushunchasi jahonda 1968 yildan boshlab oʻrganilgan. Zamonaviy tushuncha BMTning UNDRO tashkiloti tomonidan 2001 yilda kiritilgan ta'rifga koʻra ijtimoiy-iqtisodiy ehtimoliy zararni qamrab oladi. Koʻplab xorijiy va mahalliy olimlar (R.V.Whitman, D.C.Friedman, V.A.Ismoilov, S.A.Tyagunov va boshqalar) tomonidan ushbu yoʻnalishda tadqiqotlar olib borilgan.
Tadqiqotning Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Seysmologiya instituti ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bogʻliqligi: Tadqiqot Oʻzbekiston Respublikasi FA Seysmologiya instituti ilmiy-tadqiqot ishlari rejalariga muvofiq, jumladan, «Kuchli zilzilalar sodir boʻlganda favqulodda vaziyatlarni oldini olish va ularni bartaraf etish boʻyicha Davlat tizimining samarali chora-tadbirlar ssenariysini ishlab chiqish» va «Mintaqaviy darajadagi seysmik xavfni baholashning ilmiy-uslubiy asoslarini hamda Oʻzbekiston hududining mayda masshtabli seysmik risk xaritasini ishlab chiqish va uning bazasida dasturiy ta'minotni yaratish» mavzularidagi amaliy loyihalar doirasida bajarilgan.
Tadqiqotning maqsadi: Seysmik riskni regional miqyosda baholash usulini takomillashtirish va uning asosida Oʻzbekiston hududining seysmik riskini baholash va xaritalashdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari: Hududning grunt sharoitlarini hisobga olgan holda regional miqyosda seysmik jadalil oʻrtirmasi xaritasini tuzish usulini ishlab chiqish; Koʻchmas mulk ob'ektlari ma'lumotlar bazasini yaratish; seysmik jadalil oʻrtirmasi asosida seysmik xavfni baholash va xaritasini tuzish; binolarning seysmik zaifligini aniqlash va seysmik zaiflik funksiyalarini ishlab chiqish; seysmik risk xaritasini tuzish hamda dasturiy ta'minot yaratish.
Tadqiqotning obyekti va predmeti: Obyekti – Oʻzbekiston Respublikasi hududi. Predmeti – hududning seysmik xavfini, seysmik zaifligini va seysmik riskini baholash.
Tadqiqotning usullari: Muhandis-geologik, geofizik, seysmologik tadqiqotlar, GAT texnologiyalari, «GESI Program» va «SeismicRiskAssessment.v.2.0» dasturlari ishlatilgan.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Seysmik xavfni baholash usullarini takomillashtirish, binolarning seysmik zaifligi funksiyalarini aniqlash, «SeismicRiskAssessment.v.2.0» dasturini ishlab chiqish, mayda masshtabli seysmik risk xaritasini ishlab chiqish.
Tadqiqotning amaliy natijalari: Seysmik jadalil oʻrtirmasi va seysmik xavf xaritalari tuzilgan; binolarning seysmik zaifligi ma'lumotlar bazasi yaratilgan; «SeismicRiskAssessment.v.2.0» dasturi ishlab chiqilgan; mayda masshtabli seysmik risk xaritasi tuzilgan.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: Seysmik xavf va seysmik zaiflik xaritalari Fovqulodda vaziyatlar vazirligi tomonidan qabul qilingan va qoʻllanilmoqda.
Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi va nashr etilganligi: Tadqiqot natijalari 2 ta xalqaro va 6 ta respublika anjumanlarida muhokama qilingan. Mavzu boʻyicha 14 ta maqola va tezis chop etilgan.
Tadqiqotning asosiy mazmuni: Tadqiqot beshta bobdan iborat boʻlib, unda seysmik riskni baholashning nazariy va amaliy jihatlari, Oʻzbekiston hududining muhandis-geologik sharoiti, seysmik zaiflik va talofatlarni baholash, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish kabi masalalar atroflicha oʻrganilgan.