O‘zbek epik poeziyasi takomilida aruz tizimining o‘rni

Ushbu dissertatsiya Oʻzbek epik poeziyasida aruz tizimining oʻrni, metrika va mazmun uygʻunligini tadqiq qilishga bagʻishlangan. Tadqiqotda qadimgi davr antik poeziyasi va musulmon Sharqi masnaviynavisligi, shuningdek, oʻzbek epik poeziyasida qoʻllanilgan turli she’riy oʻlchovlar, ularning mazmun bilan bogʻliqligi, poetik vositalarning oʻziga xos xususiyatlari chuqur tahlil qilingan. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati ham koʻrsatib oʻtilgan.

Asosiy mavzular

• Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati: Jahon adabiyotshunosligida epik poeziya xususiyatlari, jumladan, metrika, masnaviydagi she'r tuzilishi, kompozitsiya, misra, bayt, band, qofiya, radif va qator poetik vositalarning aruz tizimi bilan bogʻliq tadqiqi muhim yoʻnalishni tashkil etadi. Metrika va aruz tizimida yaratilgan epik asarlarni tahlil qilish, ulardagi metrik xususiyatlarni vazn va mazmun mutanosibligi kesimida tadqiq etish, dunyo tajribalari asosida she'riy matnning boshqa shakliy oʻlchovlar bilan munosabati, doston mazmuni bilan uygʻunligini oʻrganish masalalari adabiyotshunoslikning takomilini ta'minlaydigan muhim omillardan hisoblanadi.
• Tadqiqotning obyekti va predmeti: Tadqiqot obyekti sifatida Yusuf Xos Hojibning «Qutadg'u bilig», Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq», Xorazmiyning «Muhabbatnoma», Qutbning «Xusrav va Shirin», Sayfi Saroyining «Suhayl va Guldursun», Xoʻjandiyning «Latofatnoma», Yusuf Amiriyning «Dahnoma», Sayyid Ahmadning «Taashshuqnoma», Haydar Xorazmiyning «Gul va Navroʻz», «Maxzan ul-asror», Durbekning «Yusuf va Zulayxo», Gulshahriyning «Qush tili», Alisher Navoiy ««Xamsa», «Lison ut-tayr», Sayyid Qosimiyning «Majma' ul-axbor», «Haqiqatnoma», «Gulshani roz», «Ilohiynoma», Rizoiy Payvandiyning «Qush tili», Muhammad Solihning «Shayboniynoma», Majlisiyning «Qissai Sayfulmuluk», Xojaning «Maqsad ul-atvor», Sobir Sayqaliyning «Bahrom va Gulandom», «Qissai Sayqaliy», Nishotiyning «Husn va Dil», Huvaydoning «Rohati dil», Nodir-Uzlatning «Haft gulshan», Xiromiyning «Ra'no va Zebo», «Toʻtinoma», «Chor darvesh», Uvaysiyning «Shahzoda Hasan», «Shahzoda Husayn», «Voqeoti Muhammadalixon», Olim Devonaning «Ravzai asror», Miriyning «Rustam va Suhrob», «Gulnoma», «Choynoma», Ahmad Tabibiyning «Vomiq va Azro», Sidqiy Xondayliqiyning «Rusiya inqilobi», Xolis Toshkandiyning «Ibratnoma», «Arvohnoma», «Shoh Jarir qissasi», «Yusuf va Zulayxo», Habibiyning «Zamon farhodlari», Jamol Kamolning «Quyosh chashmasi» kabi manbalari olingan. Tadqiqotning predmeti epik poeziya namunalari boʻlgan masnaviy shaklida yozilgan dostonlarni aruz va mazmun, aruz va mavzu koʻlami doirasida tahlil qilish tashkil etadi.
• Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Antik davr epik poeziyasi va musulmon Sharqi masnaviynavisligiga xos xususiyatlar hijolarning sifati, turoq va ruknlarning holatida yaqqol namoyon boʻlishi metrikaning gekzametr va aruzning mutaqorib bahrlari asosida qiyosiy sathda ochib berilgan; pandnoma, jangnoma va qahramonlik yoʻnalishidagi dostonlarga xos an'anaviy vazn mutaqoribi musammani mahzuf vaznidan evolyusiya jarayonida ramali maxbun vaznlariga oʻtganligi dalillangan; «Noma» yoʻnalishidagi hamda ishqiy dostonlarga xos vazn sifatida «Muhabbatnoma»ning vazni – hazaji musaddasi mahzuf vazni an'anaviylik kasb etishi aniqlangan; «Xamsa» yoʻnalishidagi dostonlar uchun turkiy epik poeziyasida qoʻllanilgan sariyi musaddasi matviyi makshuf, hazaji musaddasi mahzuf, hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf, xafifi musaddasi maxbuni mahzuf, mutaqoribi musammani mahzuf singari vaznlari ilmiy asoslanib, ularning dostonlar mazmuni bilan bog'liqligi dalillangan; falsafiy-tasavvufiy dostonlarda ritm va mazmunning oʻzaro munosabati, irfoniy hamda diniy-didaktik prizmaga koʻra ramali musaddasi mahzuf vazni yetakchilik qilishi ochib berilgan.