Samarqand viloyatida ayrim sabzavot ekinlarining parazit fitonematodalari va ularga qarshi kurash

Ushbu dissertatsiya Samarqand viloyatida tarqatilgan sabzavot ekinlarining parazit fitonematodalarini aniqlash va ularga qarshi kurash choralari tadqiqotiga bag'ishlangan. Tadqiqotda ushbu nematodalarning turi, tarqalishi, bioekologik xususiyatlari, sabzavot ekinlariga keltiradigan zarari va ularga qarshi kurashning samarali usullari o'rganilgan. Tadqiqot natijalari asosida viloyatda aniqlangan fitonematodalar turlari uchun aniqlovchi jadval ishlab chiqilgan va ularga qarshi kurash bo'yicha tavsiyalar berilgan. Xususan, mulchalash usulining samaradorligi ham ko'rsatib o'tilgan.

Asosiy mavzular

O'zbekiston Respublikasi qishloq xo'jaligini yanada rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo'ljallangan strategiyasi: Dissertatsiya mavzusi Oʻzbekiston Respublikasi qishloq xoʻjaligini yanada rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo'ljallangan strategiyasini tasdiqlash to'g'risida»gi Farmonlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me'yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga hizmat qiladi.
Tadqiqotning respublika fan va texnika taraqqiyotining ustuvor yo'nalishlariga muvofiqligi: Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining V. «Qishloq xoʻjaligi, biotexnologiya, ekologiya va atrof-muhitni muhofazasi» ustuvor yo'nalishiga muvofiq bajarilgan.
Muammoning oʻrganilganlik darajasi: Sabzavot ekinlari parazit fitonematodalari va ularga qarshi kurash choralariga oid ilmiy ma'lumotlar xorij olimlari va MDH mamlakatlari olimlari tomonidan oʻtkazilgan tadqiqotlar asosida tahlil qilingan. Oʻzbekistonda ushbu yoʻnalishdagi tadqiqot ishlari olib borilgan, ammo Samarqand viloyatida bu boradagi tadqiqotlar cheklangan va asosan faunistik xarakterda bo'lgan. Shu sababli, ushbu yo'nalishda tadqiqot olib borish dolzarb ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotning maqsadi Samarqand viloyati sharoitida yetishtiriladigan sabzavot ekinlari rizosferasi nematodofaunasini aniqlash hamda keng tarqalgan parazit fitonematodalarga qarshi kurashning profilaktik chora-tadbirlarini ishlab chiqishdan iborat. Vazifalari esa quyidagilardan iborat: Samarqand viloyati fermer xo'jaliklarida yetishtiriladigan sabzavot ekinlari rizosferasi fitonematodalarining faunistik, taksonomik va ekologik tarkibini aniqlash; sabzavot ekinlarida parazit nematoda turlarining anatomo-morfologik va bioekologik xususiyatlarini aniqlash; parazit nematoda turlarining ayrim sabzavot ekinlarini zaralash darajasini aniqlash; fauna tarkibidagi parazit nematodalarga qarshi kurashning profilaktik chora-tadbirlarini ishlab chiqish.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Samarqand viloyati sabzavot ekinlari fitonematodalarining faunistik tarkibi aniqlangan; Samarqand viloyati sabzavot ekinlari nematodafaunasining taksonomiyasi va bioekologik xususiyatlari ochib berilgan; sabzavot ekinlarida parazitlik qiluvchi Meloidogyne avlodiga mansub 3 tur aniqlangan; sabzavot ekinlari faunistik komplekslarining oʻzaro o'xshashligi sabablari va ularning shakllanish yo'llari ochib berilgan.
Tadqiqotning amaliy natijalari: Sabzavot ekinlarida ildiz boʻrtma nematodalari paydo qiladigan meloydoginoz kasalligining kelib chiqishi sabablari, rivojlanishi davrlari, sabzavot ekinlarini zararlash darajasi va kasallikning namoyon boʻlishi belgilari asoslangan; sabzavot ekinlarida parazitlik qiluvchi ildiz boʻrtma nematodalari uchun aniqlovchi ishlab chiqilgan; kompostlangan organik qoldiqlar bilan mulchalash orqali ildiz boʻrtma nematodalarini sabzavot ekinlariga ta'sirini kamaytirish boʻyicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: Parazit nematodalarga qarshi profilaktik tadbirlarda organik chirindilardan tayyorlangan mulchalash usuli Samarqand viloyatida fermer xo'jaliklarida joriy qilingan va natijada ochiq gruntli sharoitlarda pomidor o'simligining boʻrtma nematodasi bilan zararlanishi 57% kamayishiga erishilgan. Shuningdek, sabzavot ekinlari faunasida aniqlangan boʻrtma nematodalari turlarining ribosomal DNK 18S, ITS1 va 28S geni sohalari nukleotidlar ketma-ketligi bo'yicha ma'lumotlar Genbank bazasiga joylashtirilgan.
Xulosalar: Samarqand viloyatida ayrim sabzavot ekinlarining parazit fitonematodalari va ularga qarshi kurash mavzusidagi dissertatsiya ishi boʻyicha olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida quyidagi xulosalar taqdim etildi: 1. Samarqand viloyatining Payariq, Oqdaryo va Jomboy tumanlarida sabzavot ekinlaridan pomidor, bulg'or qalampiri va bodring ekinlari hamda ular rizosferasida tarqalgan fitonematodalarning faunistik komplekslari oʻrganilgan. Tekshirilgan ekinlarda 102 tur aniqlangan boʻlib. Ular 8 ta ekologik guruhlar oʻrtasida taqsimlanadi. 2. Oʻrganilgan sabzavot ekinlari fitonematodalar turlari xilma-xilligi va ular individlari soni bilan oʻzaro farq qiladi. Ular orasida pomidor va uning rizosferasi faunasi turlar xilma-xilligi va individlari soni boʻyicha ustunlik qildi. Lekin ekinlar faunistik komplekslarini juftlab solishtirish ular o'rtasidagi farq kam, o'xshashlik esa yuqori, ya'ni 70% ga yaqin va undan koʻproq ekanligini ko'rsatdi. Bunday o'xshashlik ular faunistik komleksining bir xil ekologik muhitda shakllanganlini ko'rsatadi. 3. Uchinchi qismda sabzavot ekinlari nematodafaunasining 8 ta ekologik guruhga ajratilishi va ularning taqsimlanishi haqida ma'lumot berilgan. 4. Samarqand viloyatida sabzavot ekinlarida parazitlik qiluvchi 21 tur fitonematoda aniqlangan, shu jumladan 3 tur Meloidogyne avlodiga mansub turlar va ularga qarshi kurash choralari tavsiya etilgan. 5. Sabzavot ekinlarida boʻrtma nematoda paydo qiladigan meloydoginozning kelib chiqishi va uning sabablari oʻrganilgan. 6. Boʻrtma nematodalarga qarshi reaksiyasiga binoan oʻsimliklar kuchli zararlanadigan, lekin meloydoginozga chidamli va kuchli zararlanadigan meloydoginozga chidamsiz guruhlarga ajratish taklif qilingan. 7. Boʻrtma nematodalarga qarshi kurashda mulchalash usulining samaradorligi aniqlangan. 8. Sabzavot ekinlarida boʻrtma nematodalar bilan zararlanishini oldini olish va ularni meloydoginozga chidamligini oshirish uchun zarur boʻlgan profilaktik tadbirlar tavsiya etilgan.