Ilmiy tadqiqot asoslari

Asosiy mavzular

1-Ma'ruza. Kirish. Fanning maqsadi va vazifalari.: Fan bizni qurshab turgan dunyo to’g'risida ob'ektiv aniq bilimlarni ishlab chiqish bo’yicha insonning samarali faoliyatining alohida sohasi hisoblanadi. Bu soha mazkur ijdni ta'minlovchi, muntazam rivojlanib boruvchi bilimlar tizimini, insonlar va muassasalarning ilmiy ijodlarini o’z ichiga oladi. Fan va texnikaning bir-biri bog'liq rivojlanish jarayoni insonga moddiy va ma'naviy boyliklarni olish uchun atrof muhitga ta'sir etishga imkon beradi. Zero bu ta'sir hozirgi vaqtda ham, istiqbolda ham atrof muhitga zarar keltirmasligi lozim. Texnik-ilmiy ijod natijalarini ishlab chiqishga tadbiq etish mehnat samaradorligining oshishida, mahsulot tannarxining arzonlashishida, uning sifati va raqobatbardoshligi o’sishida, ekspluatatsiya ko’rsatkichlarinmg yaxshilanishida va h. k. larda aks etadi. Fan fan-texnika taraqqiyotining poydevori Ilmiy muvaffaqiyatlar bevosita oliy maktab rivojiga o’z ta'sirini ko’rsatadi. Fan talabalarning bilimlariga, ularning ijodi rivojlanishiga, tegishli faoliyat sohasida oqilona yechimlarni topa bilish iqtidoriga yangi o’sib borayotgan talablarni qo’yadi. Mutaxassisdan ham eski, ham avvalo mutlaqo yangi vazifalarni qo’yish va ilmiy asosda hal eta bilishlikni talab qiladi. Ma'ruzalar matnida ilmiy ijod, nazariy va eksperimental tadqiqotlar metodologiyasi asosiy ta'riflariva tushunchalari, shuningdek ilmiy tadqiqotlarni rasmiylashtirish, ular iqtisodiy samaradorligi va joriy etilishi hisob-kitoblari xususidagi masalalar ko’rib chiqilgan.
2-Ma'ruza. Ilmiy tadqiqot usullari. Ilmiy tadqiqotlar mavzusini tanlash va baholash.: Ilmiy tadqiqot usullari - bu ilmiy tadqiqot olib borishning umumiy tizimi va shu tizimda qo’llaniladigan usullar majmui hisoblanadi. Jumladan, u quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: 1. Ilmiy tadqiqot jarayonini tizimlashtirish. 2. Tadqiqot ob’ektini va uning xususiyatlarini o’rganish. 3. Ishchi gipotezani shakllantirish. 4. Tadqiqotni amalga oshirish usullarini tanlash va tadqiqotni rejalashtirish. 5. Tadqiqot natijalarini qayta ishlash va tahlil qilish. 6. Tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish va ularni amaliyotga joriy etish. Ilmiy tadqiqot mavzusini tanlash va baholash ilmiy tadqiqot jarayonining muhim bosqichlaridan biridir. Mavzu tanlashda ilmiy tadqiqotning dolzarbligi, yangiligi, foydaliligi, amaliy ahamiyati va tadqiqotning ob'ektivligi kabi mezonlar hisobga olinadi. Baholashda esa ilmiy tadqiqotning mavzusi bo’yicha qanchalik to’la va chuqur o’rganilganligi, ilmiy-texnikaviy yangiliklar kiritilganligi, natijalarning ilmiy asosliligi va amaliy ahamiyati hamda ushbu tadqiqotning iqtisodiy samaradorligi hisobga olinadi.
3-Ma'ruza. Ilmiy-texnikaviy informatsiya.: Ilmiy-texnikaviy informatsiya - bu ilm-fanning turli sohalari bo’yicha mavjud bo'lgan ma'lumotlar, texnik hujjatlar, patentlar, ilmiy maqolalar, kitoblar, va boshqa turdagi nashrlardir. Ilmiy-texnikaviy informatsiyani izlash va undan foydalanish ilmiy tadqiqot ishining asosiy bosqichlaridan biridir. Uni izlashda bibliografik ko’rsatkichlar, kataloglar, patent ma'lumotlari va boshqa manbalardan foydalanish mumkin. Ilmiy-texnikaviy informatsiyani tahlil qilish esa uni mazmunini, ahamiyatini va ishga aloqadorligini aniqlashni o’z ichiga oladi. Tahlil natijasida ilmiy tadqiqotning maqsadi va vazifalarini aniqlash hamda ishchi gipotezani shakllantirish mumkin.
4-Ma'ruza. Ilmiy tadqiqot ishlarida modellashtirish.: Modellashtirish - bu ilmiy tadqiqot ishlarida ko’p qo’llaniladigan muhim uslublardan hisoblanadi. Model degani fransuzchadan olingan bo‘lib, namuna degan ma’noni anglatadi va ilmiy tadqiqot ishlarida voqelik, jarayon yoki qurilmani o‘rganish uchun uni asl nusxasi o‘rniga qabul qilingan shakli—nusxasi olinishi va o‘rganilishi bo‘ladi. Ilmiy tadqiqot ishlarida tadqiqotchi tomonidan o‘rganilayotgan obyektga o‘xshash, uning ko‘rsatkichlarini o‘zida mujassamlashtirgan tizimi model deb qabul qilinadi. Modellashtirish uslubi buyum, jihoz yoki jarayonni tabiiy, real holda emas, balki uning modelida o‘rganishdir. Odatda, agar obyektni o‘z shaklida o‘rganish qiyin (juda qimmat, xavfli, jarayon ko‘p vaqt talab qilsa) bo‘lsa, u holda model variantida o‘rganiladi.
5-Ma'ruza. Ixtiro va yangilik ochishlar haqida umumiy ma'lumot.: Ixtiro - bu texnikaga oid yangilik bo’lib, u yangi texnik qaror, texnik yechim yoki yangi usulni o‘z ichiga oladi. Ixtiro patent bilan himoya qilinadi. Yangilik ochish esa ilgari noma'lum bo’lgan fakt, hodisa yoki qonunni kashf etishdir. Yangilik ochish ilmiy tadqiqotning muhim natijasi hisoblanadi. Ixtiro va yangilik ochishlar jamiyat taraqqiyoti va texnik rivojlanish uchun muhim ahamiyatga ega.
6-Ma'ruza. Patentlash.: Patentlash - bu ixtiro, foydali model va sanoat namunasini huquqiy himoya qilish tizimidir. Patent olish uchun patent idorasiga ariza topshiriladi va ekspertizadan o’tkaziladi. Patentlash ishlari mamlakat qonunchiligiga asoslanadi. Patentlashning asosiy maqsadi ixtironi himoya qilish va uni ishlab chiqarishga joriy etishni rag’batlantirishdir. Patentlash jarayoni bir qancha bosqichlardan iborat: patentlashga izlash ishlari, ariza topshirish, ekspertiza o’tkazish, patent berish yoki rad etish.
7-Ma'ruza. Patentlash ma'lumotlari va uning manbasi.: Patentlash ma'lumotlari - bu patentlash jarayonida hosil bo’ladigan hujjatlar, ma'lumotlar va materiallardir. Patentlash ma'lumotlari tizimi mavjud bo’lib, u patentlashga oid ma'lumotlarni yig’ish, saqlash, qayta ishlash va tarqatish bilan shug’ullanadi. Patentlash ma'lumotlarining asosiy manbalari - patent idoralari, patent idoralari veb-saytlari, patent byulletenlari, ilmiy-texnik jurnallar va boshqa nashrlardir. Patentlash ma'lumotlaridan foydalanish ilmiy tadqiqotlar uchun, yangi texnikani yaratish va uni takomillashtirish uchun muhim ahamiyatga ega.
8-Ma'ruza. Ixtirolarning klassifikatsiyasi. Patentlash ma'lumotlari.: Ixtirolarning klassifikatsiyasi - bu ixtirolarni ma’lum bir tartibga solish tizimidir. Ixtirolarni klassifikatsiya qilishda ularning texnik sohasiga, qo’llanilish sohasiga va boshqa xususiyatlariga qarab turli tizimlar qo’llaniladi. Xalqaro ixtirolar klassifikatsiyasi (MKI) tizimi eng keng tarqalgan tizim hisoblanadi. Patentlash ma'lumotlari esa ixtirolar haqidagi ma'lumotlar joylashtirilgan nashrlardir. Bular patent byulletenlari, patent agentliklari ma'lumot bazalari va boshqa manbalar hisoblanadi.
9-Ma'ruza. Ehtimollar nazariyasi va amaliy tadqiqotlar natijalariga matematik statistik usul bilan ishlov berish.: Ehtimollar nazariyasi - bu tasodifiy hodisalar va ularning ehtimolliklarini o’rganuvchi fandir. Statistik usul esa tasodifiy hodisalar va ularning natijalarini tahlil qilish, umumlashtirish va undan xulosa chiqarish uchun qo’llaniladigan usullarni o’rganadi. Ehtimollar nazariyasi va statistik usul ilmiy tadqiqot ishlarida, ayniqsa, muhandislik va texnika sohalarida keng qo’llaniladi. Ular yordamida turli hodisalarning ehtimolligini aniqlash, ma’lumotlarni tahlil qilish va ulardan xulosa chiqarish mumkin.
10-Ma'ruza. Nazariy tadqiqotlar olib borishda qo’llaniladigan qonunlar va nazariyalar to’g’risida umumiy ma’lumotlar.: Nazariy tadqiqotlar ilmiy bilimlarni rivojlantirishning asosiy vositalaridan biridir. Ular hodisalar va jarayonlar o’rtasidagi qonuniy bog’liqliklarni ochishga, nazariyalar yaratishga va ilmiy bilimlarni tizimlashtirishga qaratilgan. Nazariy tadqiqotlarda qonunlar, nazariyalar, aksiomalar, postulatlar, gipotezalar va boshqa tushunchalar muhim rol o’ynaydi. Ilmiy bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirish natijasida nazariyalar yaratiladi va bu nazariyalar ilmiy tadqiqotning asosini tashkil etadi.
11-Ma'ruza. Eksperiment.: Eksperiment - bu ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishning asosiy usullaridan biridir. U hodisalarni o’rganish, nazariy gipotezalarni tekshirish va ilmiy bilimlarni kengaytirish maqsadida o’tkaziladi. Eksperimentlar tabiiy va sun’iy, laboratoriya va ishlab chiqarish sharoitida o’tkazilishi mumkin. Eksperiment o’tkazishda asosiy omillar - bu eksperiment ob’ekti, uni o’rganish usullari, o’lchash vositalari va olingan natijalarni qayta ishlash usullari.
12-Ma'ruza. Eksperimental tadqiqotlar o’tkazish.: Eksperimental tadqiqotlar ilmiy tadqiqot ishlarini amalga oshirishning muhim bosqichlaridan biridir. U tadqiqot obyektini o’rganish, ilmiy gipotezalarni tekshirish va natijalarni tahlil qilish maqsadida o’tkaziladi. Eksperimental tadqiqotlar natijasida olingan ma’lumotlar asosida ilmiy xulosa chiqariladi va amaliy tavsiyalar beriladi. Eksperimental tadqiqotlarni rejalashtirish, ularni o’tkazish va natijalarini qayta ishlash ilmiy tadqiqotning asosiy bosqichlaridir.
13-Ma'ruza. Ilmiy tadqiqot ishlari natijalarini joriy etish, ular samaradorlik me’zonlari.: Ilmiy tadqiqot ishlari natijalarini joriy etish - bu ilmiy tadqiqot natijalarini amaliyotga tatbiq etish va ulardan foydalanishdir. Joriy etishning asosiy maqsadi ilmiy-texnikaviy yutuqlarni ishlab chiqarishga joriy etish va ularning samaradorligini oshirishdir. Ilmiy tadqiqotlar samaradorligini baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va texnik samaradorlik mezonlari qo’llaniladi. Iqtisodiy samaradorlik - bu tadqiqot natijalarini joriy etishdan olingan moddiy foyda hisoblanadi.
14-Ma'ruza. Ilmiy tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish.: Ilmiy tadqiqot ishlari natijalarini rasmiylashtirish - bu tadqiqot natijalarini hujjatlashtirish va ularni ilmiy hamjamiyatga taqdim etishdir. Ilmiy tadqiqot natijalarini rasmiylashtirishning asosiy shakllari - bu hisobot, referat, maqola, monografiya, dissertatsiya va boshqa nashrlardir. Ularning har birining o’ziga xos talablari va tuzilishi mavjud. Ilmiy tadqiqot natijalarini to’g’ri va mukammal rasmiylashtirish ilmiy hamjamiyat uchun juda muhimdir.