Inson fiziologiyasi va gigenasi

Ushbu hujjat O‘zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan «Inson fiziologiyasi va gigienasi» fanidan tayyorlangan o‘quv-uslubiy majmua hisoblanadi. Majmua «Inson fiziologiyasi va gigienasi» fanining predmeti, maqsadi, vazifalari, ahamiyati, tarixi, boshqa fanlar bilan aloqasi, tekshirish usullari, o‘sish va rivojlanish qonuniyatlari, akseleratsiya, odam umrining davrlarga bo‘linishi, nerv tizimining fiziologiyasi va xususiyatlari, analizatorlar fiziologiyasi, ichki sekretsiya bezlari, qon aylanish tizimi, ovqat hazm qilish tizimi, nafas olish tizimi, moddalar va energiya almashinuvi, ayiruv tizimi, zararli odatlar va ularning oldini olish kabi mavzularni o‘z ichiga oladi. Har bir mavzu oxirida nazorat savollari va tayanch so‘z hamda iboralar keltirilgan.

Asosiy mavzular

• Yosh fiziologiyasi va gigienasi fanining predmeti, maqsadi, vazifalari va ahamiyati. Bolalar va o‘smirlar o‘sishi va rivojlanishining umumiy qonuniyatlari.: Fiziologiya yunoncha «physis» (tabiat) va «logos» (ta’limot) so‘zlaridan olingan bo‘lib, hayot jarayonlarini o‘rganadi. Yosh fiziologiyasi esa odamning tug‘ilishidan balog‘atga etguncha bo‘lgan hayotiy funksiyalarini o‘rganadi. Fan organizmning individual rivojlanish qonuniyatlarini, ya’ni ontogenez davrida o‘zgarishlarni o‘rganadi. Ontogenez prenatal (embrional) va postnatal (tug‘ilishdan keyin) davrlarga bo‘linadi. Prenatal davr ona qornidagi rivojlanishni, postnatal davr esa tug‘ilgandan o‘lgunga qadar bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Yosh fiziologiyasi va maktab gigienasi fani pedagog va psixologlar uchun bolalarning o‘sishi va rivojlanishini tushuntirish, kelajak avlodning sog‘lom bo‘lishini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, gigiena fanining vazifalari organizmning bir butunligini, nerv tizimi faoliyatini ochish, bolalar salomatligini saqlash, aqliy va jismoniy rivojlanishni ta’minlash hamda gigienik me’yorlar va talablarni ishlab chiqishdan iborat.
• Irsiyat va rivojlanish. Neyron va nerv tizimining yoshga bog‘liq xususiyatlari: Markaziy nerv tizimi bosh va orqa miyadan iborat. Bosh miya massasi chaqaloqda kattalar miyasining 25%ini, 5 yoshda 100%ini tashkil etadi. Orqa miya esa markaziy nerv tizimining qadimiy bo‘limi hisoblanadi. Orqa miya rivojlanishi bosh miya rivojlanishidan farqli o‘laroq, harakat faoliyatining murakkablashishi bilan parallel boradi. Nerv tizimi turli a’zolar va to‘qimalarni boshqarib, ularning ishini muvofiqlashtiradi va tashqi muhitga moslashuvini ta’minlaydi. Nervous tizimi rivojlanishi ontogenez davomida geteroxron ravishda shakllanadi.
• Nerv tizimining xususiy fiziologiyasi va uning yoshga bog‘liq xususiyatlari. Oliy nerv faoliyati va uning yoshga bog‘liq xususiyatlari.: Nerv tizimi ikki qismga bo‘linadi: markaziy va periferik. Markaziy nerv tizimi bosh va orqa miyadan iborat. Periferik nerv tizimi esa nerv tolalari va gangliyalardan tashkil topgan. Nerv tizimi somatik va vegetativga bo‘linadi. Somatik nerv tizimi skelet muskullarining harakatini, vegetativ nerv tizimi esa ichki a’zolarning faoliyatini boshqaradi. Nerv faoliyatining ikki turi bor: quyi nerv faoliyati (shartsiz reflekslar) va oliy nerv faoliyati (shartli reflekslar). Bolalarda nerv tizimining rivojlanishi tug‘ilgandan keyin tezlashadi va bu jarayon 20-30 yoshgacha davom etadi. Bola o‘sishi bilan nerv tizimining struktura va funksiyasi murakkablashadi.
• Analizatorlar fiziologiyasi va gigienasi. Tayanch-harakat tizimi va uning yoshga bog‘liq xususiyatlari.: Analizatorlar tashqi va ichki muhitdan axborot qabul qiladigan sezgi a’zolaridir. Ko‘rish, eshitish, vestibulyar, hid bilish, ta’m bilish va teri analizatorlari mavjud. Tayanch-harakat tizimi esa skelet va muskullardan tashkil topgan bo‘lib, gavdani harakatga keltirish va tayanch vazifasini bajaradi. Skelet suyaklardan tashkil topgan va ontogenez davomida rivojlanishning 3 bosqichini o‘tadi: pardali, tog‘ayli va suyakli. Muskullar esa harakatni ta’minlaydi va ularning kuchi yoshga qarab o‘zgaradi. Bolalarda noto‘g‘ri o‘tirish, jismoniy tarbiya, oyoq kiyimi va boshqa omillar tayanch-harakat apparati rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
• Moddalar va energiya almashinuvi va uning yoshga bog‘liq xususiyatlari. Ayiruv fizologiyasi va uning yoshga bog‘liq xususiyatlari.: Organizmda moddalar va energiya almashinuvi tiriklik jarayonining asosidir. Bu jarayon anabolizm (sintetizlash) va katabolizm (parchalash) jarayonlaridan iborat. Anabolizm uchun energiya katabolizm orqali olinadi. Oqsillar, yog‘lar va uglevodlar energiyaning asosiy manbai hisoblanadi. Ayiruv a’zolari (buyraklar, ter bezlari, o‘pka, ichak) organizmdagi keraksiz moddalarni chiqarib yuboradi. Buyraklar siydik hosil qilib, moddalar almashinuvini tartibga soladi va organizmning ichki muhitini barqaror saqlaydi.
• Yuqumli kasalliklar va ularni oldini olish.: Yuqumli kasalliklar qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlar (viruslar, bakteriyalar) orqali yuqadi. Kasalliklar nafas yo‘llari, ovqat hazm qilish tizimi, qon va boshqa yo‘llar orqali yuqishi mumkin. Kasalliklarning oldini olishda profilaktik tadbirlar, gigienik qoidalarga rioya qilish, emlash va sog‘lom turmush tarziga amal qilish muhim ahamiyatga ega. Koronavirus, Qrim-Kongo gemorragik isitmasi kabi yuqumli kasalliklar va ularning oldini olish choralari haqida ma’lumot berilgan.
• Zararli odatlar va ularni oldini olish.: Zararli odatlar (chekish, alkogol, giyohvandlik) inson salomatligiga va jamiyatga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu odatlar organizmning ko‘plab a’zolari va tizimlariga zarar yetkazadi, ayniqsa nerv tizimiga, yurak-tomir tizimiga va jigarga katta zarar yetkazadi. Zararli odatlardan voz kechish uchun shaxsiy iroda, tarbiya va tibbiy yordam muhim ahamiyatga ega. Sog‘lom turmush tarzi esa zararli odatlardan xoli bo‘lib, sog‘lom hayot kechirishni ta’minlaydi.
• Sog‘lom munosabatlar va turmush tarzi gigenasi. Zararli odatlarning organizmga ta’siri. Zararli odatlarni oldini olish choralari.: Sog‘lom turmush tarzi deganda sog‘lom hayot kechirish usuli tushuniladi. Unga jismoniy tarbiya, to‘g‘ri ovqatlanish, zararli odatlardan voz kechish, gigiena qoidalariga rioya qilish kabilar kiradi. Sog‘lom turmush tarzi organizmning rivojlanishiga, mehnat faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Zararli odatlar esa salbiy ta’sir ko‘rsatadi.