Dehqon xo‘jaliklari va aholining tomorqa yerlarida mahsulot yetishtirish samaradorligini oshirish yo‘llari (Qashqadaryo viloyati misolida)

Ushbu avtoreferat Oʻzbekiston Respublikasi qishloq xoʻjaligi, xususan, dehqon va aholi tomorqa yerlarida mahsulot yetishtirish samaradorligini oshirishga bagʻishlangan tadqiqot natijalarini oʻz ichiga oladi. Tadqiqotda Qashqadaryo viloyati misolida dehqon xoʻjaliklari va aholi tomorqa yerlarida mahsulot ishlab chiqarishni takomillashtirish, innovatsion usullardan foydalanish, klaster tizimini joriy etish va raqamli “Smart agriculture” platformasini qoʻllash kabi masalalar chuqur oʻrganilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati, joriy qilingan taklif va tavsiyalar atroflicha koʻrsatib berilgan.

Asosiy mavzular

Kirish: Mavzuning dolzarbligi va zarurati, tadqiqotning maqsadi, vazifalari, ob'ekti va predmeti shakllantirilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy natijalari, shuningdek, uning Oʻzbekiston Respublikasi fan va texnologiyalarini rivojlantirishning ustuvor yoʻnalishlariga mosligi bayon etilgan.
Tadqiqotning obyekti va predmeti: Tadqiqotning obyekti sifatida Qashqadaryo viloyatidagi dehqon xoʻjaliklari va aholining tomorqa yerlarida dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqaruvchi xoʻjalik yurituvchi subyektlar tanlab olingan. Tadqiqotning predmeti esa raqamli iqtisodiyot sharoitida dehqon xoʻjaliklari va aholi tomorqa yerlarida mahsulot ishlab chiqarish jarayonidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tashkil etadi.
Tadqiqotning usullari: Tadqiqot jarayonida tizimli yondashuv, iqtisodiy tahlil, induksiya va deduksiya, anketa so'rov, monografik kuzatuv, statistik guruhlash, SWOT-tahlil, regression va korrelyatsion tahlil hamda prognozlash usullaridan foydalanilgan.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Tomorqa yer egalari va dehqon xoʻjaliklari innovatsion salohiyatini baholashning uslubiy yondashuvi takomillashtirilgan. "Tomorqa xizmati" klasterini tashkil etishning maqsadga muvofiqligi asoslangan. Dehqon va tomorqa xoʻjaliklari faoliyatini barqaror rivojlantirishda agrobiznes kichik shakllarini va eko-korxonalarni ustuvor tashkil etish, ijtimoiy sheriklikka koʻra hamkorlikni jadal rivojlantirish hamda ishlab chiqarishning "Smart agriculture" modelining iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi asoslangan. Qashqadaryo viloyati ichki iste'mol hajmi, eksport hajmi va aholi bandligi koʻrsatkichlariga koʻra dehqon xoʻjaliklari va tomorqa yerlarida mahsulot ishlab chiqarishning 2024-2027-yillarga moʻljallangan prognoz parametrlari ishlab chiqilgan.
Tadqiqotning amaliy natijasi: Qishloq xoʻjaligining barqaror oʻsishini ta'minlashda dehqon xoʻjaliklari va tomorqa yer egalarini rivojlantirishning ilmiy-nazariy asoslari va qishloq xoʻjaligi mahsulotlari ishlab chiqarishda tutgan oʻrni aniqlangan. Ilg'or xorijiy mamlakatlar tajribasi oʻrganilgan holda Oʻzbekiston sharoitida ularni joriy etish boʻyicha ilmiy asoslangan amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan. Qashqadaryo viloyati dehqon xoʻjaliklari va aholining tomorqa xoʻjaliklari oʻrtasida oʻtkazilgan anketa so'rovnoma natijalari asosida mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yoʻllari asoslab berilgan. Qashqadaryo viloyatida aholi sonining oʻsishi hisobiga ichki iste'mol hajmi oshishi va xalqaro integratsiya jarayonida eksport mahsulotlari hajmi oʻsib borishini hisobga olgan holda, aholining oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashda dehqon xoʻjaliklari va aholining tomorqa yerlarida mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirib borish imkoniyatlari asoslab berilgan.
Xulosa: Qishloq xoʻjaligi mahsuloti ishlab chiqarishning 71,1 foizi, qishloq xoʻjaligida band boʻlganlarning 38 foizi dehqon xo'jaliklari va aholi tomorqa xoʻjaliklari hissasiga toʻgʻri kelishini hisobga olgan holda, aholining oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlashda va qishloq aholisi turmush farovonligini yaxshilashda mazkur xoʻjaliklarda mahsulot ishlab chiqarish samaradorligini oshirish boʻyicha chuqur tadqiqotlar olib borish zaruriyati ilmiy asoslangan. Oʻzbekiston Respublikasida dehqon xoʻjaliklari va tomorqa yer egalarining 1989-yildan hozirgi kungacha rivojlanishi shartli ravishda 5-bosqichga boʻlib oʻrganildi va har bir bosqichning oʻziga xos xususiyatlari aniqlandi, yerishilgan natijalari ilmiy asoslab berildi. Tadqiqot jarayonida AQSh, Germaniya, Xitoy, Italiya, Ruminiya, Rossiya va boshqa xorijiy mamlakatlar tajribasi oʻrganilib, Oʻzbekiston sharoitida ularni joriy etish boʻyicha ilmiy-amaliy takliflar ishlab chiqildi. Xususan: dehqon xoʻjaliklari va tomorqa yer egalari faoliyatida klaster tizimini joriy etish; dehqon xoʻjaliklarida an'anaviy ishlab chiqarish usulidan organik usulga oʻtish davrida Oʻzbekistonda eko-korxonalar tashkil qilish va eko-korxonalarga maxsus mukofot (subsidiya) berish amaliyotini joriy etish; oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash, iste'molchilar huquq va yerkinliklarini himoya qilish boʻyicha ijtimoiy sheriklikka asoslangan hamkorlikni rivojlantirish; Oʻzbekiston Respublikasining «Oziq-ovqat xavfsizligi toʻgʻrisida»gi qonunini ishlab chiqish. Tadqiqot jarayonida 200 ta dehqon xoʻjaliklari va tomorqa yer egalaridan mahsulot ishlab chiqarish jarayonida mavjud muammolarni aniqlash hamda iqtisodiy samaradorligini oshirishga qaratilgan ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish maqsadida so'rovnoma oʻtkazildi. So'rovnomada ishtirok etgan respondentlarning 20 foizi qishloq xoʻjaligi mahsulotlari yetishtirishda innovatsiyalardan foydalanayotganligi, 45 foizida zamonaviy agrotexnikalarni joriy etganligi aniqlandi. So'rovnoma natijalari asosida iqtisodiyotning agrar sektorida dehqon va tomorqa xoʻjaliklari faoliyatini rivojlantirishni ta'minlash imkoniyatlarining kuchli tomonlari va katta tavakkalchiliklar “dehqon va tomorqa yer egalarini davlat tomonidan qoʻllab-quvvatlash mexanizmlarini takomillashtirish