Xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning iqtisodiy va moliyaviy ko‘rsatkichlarini baholash

Ushbu o'quv-uslubiy qo'llanma O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi tomonidan tasdiqlangan va Namangan muhandislik-texnologiya instituti "Buxgalteriya hisobi va audit" kafedrasi tomonidan tayyorlangan. Qo'llanmada xo'jalik yurituvchi sub'yektlarning iqtisodiy va moliyaviy ko'rsatkichlarini baholash mavzusida amaliy mashg'ulotlar olib borish uchun nazariy va amaliy ko'nikmalar jamlangan. Unda milliy iqtisodiyotda faoliyat ko'rsatayotgan turli sub'yektlarning ichki va tashqi operatsiyalarida foydalaniladigan zarur iqtisodiy va moliyaviy ko'rsatkichlar, ularning tahlili va misollar bayon etilgan. Qo'llanma oliy ta'lim muassasalarida iqtisodiy ta'lim yo'nalishlari talabalari, magistrlar, professor-o'qituvchilar hamda fanni mustaqil o'rganuvchilar uchun mo'ljallangan.

Asosiy mavzular

KIRISH: Qo'llanma "Moliya" fani talabalarida iqtisodiyotning asosi bo'lgan xo'jalik yurituvchi sub'yektlarning tashkil topishi, rivojlanishi, ularning bugungi kundagi ahamiyatini, hamda xo'jalik yurituvchi sub'yektlar faoliyatida turli iqtisodiy va moliyaviy ko'rsatkichlarni o'rganish bilan bog'liq bilim va amaliy ko'nikmalarni shakllantirishni maqsad qiladi. Bugungi integratsiya jarayonlarida milliy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi, raqobatbardoshligi va xalqaro nufuzini oshirishda turli toifadagi xoʻjalik yurituvchi sub'yektlar, jumladan, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'yektlari, oʻrta va yirik biznes korxonalari hamda davlat kapitali ishtirokidagi korxonalar alohida o'rinni egallaydi. Shuning uchun ularning barqaror faoliyatini ta'minlashda zamonaviy metod va uslublardan foydalangan holda iqtisodiy va moliyaviy holatini o'rganib borish zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: Qo'llanmada O'zbekiston Respublikasining "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to'g'risida"gi Qonuni, Prezidentning "Mamlakatda biznes muhitini yanada yaxshilash va tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi Qarori, "2022-2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to'g'risida"gi Farmoni hamda Vazirlar Mahkamasining tegishli Qarorlari, shuningdek, "Moliyaviy va boshqaruv tahlili" darsligi kabi adabiyotlardan foydalanilgan.
MUNDARIJA: Qo'llanmada "Mahsulot tannarxini kamaytirish", "Ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish koeffitsientini hisoblash", "Qoplash koeffitsienti", "Moliyaviy mustaqillik koeffitsienti", "Dividend hisoblash", "Eksport parametrlarining bajarilishi", "Mahalliylashtirish indikatorining bajarilishi", "Investitsiya dasturlarining bajarilishi" va "Aksiyador investitsiyasining rentabelligi" kabi mavzular qamrab olingan.
Mahsulot tannarxini kamaytirish: Mahsulot tannarxini hisoblash va kamaytirish usullari, jumladan, to'g'ridan-to'g'ri materiallar narxi, to'g'ridan-to'g'ri mehnat xarajatlari, umumiy ishlab chiqarish xarajatlari, yetkazib beruvchilar bilan kelishuvlar, tejamkor materiallar, chiqindilarni kamaytirish, avtomatlashtirish va bozor tadqiqotlari kabi omillar tahlil qilingan.
Ishlab chiqarish quvvatidan foydalanish koeffitsienti: Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsientini hisoblash formulasi va ALFA korxonasi misolida uning hisoblanishi keltirilgan. Bu koeffitsient kompaniyaning ishlab chiqarish quvvatlaridan qay darajada foydalanayotganligini o'lchashga yordam beradi.
Mahalliylashtirish indikatorining bajarilishi: Mahalliylashtirish indikatorining bajarilishi (foizda) tushuntirilgan, ya'ni davlat dasturi yoki korxonaning vakolatli boshqaruv organi qarori bilan tasdiqlangan tarmoq va hududiy mahalliylashtirish dasturlarida joriy davr uchun belgilangan loyihalarning haqiqatda amalga oshirilganligining foiz ko'rinishidagi nisbati asosida hisoblanadi. Misol sifatida don ishlab chiqaruvchi korxona misolida ko'rsatilgan.
Moliyaviy mustaqillik koeffitsienti: Moliyaviy mustaqillik koeffitsienti - o'z va qisqa muddatli qarz mablag'larining nisbat koeffitsienti, qarz mablag'larining o'z manbalari orqali qaytarish bilan taminlanganlik darajasini belgilaydi. ALFA korxonasi misolida uning hisoblanishi va o'zgarish grafigi keltirilgan.
Dividend hisoblash: Dividendlarni hisoblash formulasi va ALFA korxonasining oylar kesimida to'lagan dividendini hisoblash, shuningdek, hisoblangan dividend grafik ko'rinishi keltirilgan.
XULOSA: Qo'llanmada keltirilgan ko'rsatkichlar umumiy iqtisodiy ko'rsatkichlar, jumladan, rentabellik, qoplash koeffitsienti, moliyaviy mustaqillik va boshqalar bo'yicha korxonaning faoliyatini baholashda muhim ahamiyatga ega ekanligi ta'kidlangan.