Tebranma harakat yo‘nalishining qumli gruntlar turg‘unligiga ta’siri

Ushbu avtoreferat Oʻzbekiston sharoitida qurilayotgan bino va inshootlarning seysmik mustahkamligi va ularning barqarorligini ta'minlash muammosini oʻrganishga bagʻishlangan. Tadqiqotda tebranma harakat yoʻnalishining qumli gruntlarning mustahkamligi va turgʻunligiga ta'sirini aniqlashga qaratilgan nazariy va eksperimental tadqiqotlar keltirilgan. Asosiy e'tibor, suvga toʻyingan qumli gruntlarning seysmik taʼsir ostida barqarorligini taʼminlash usullarini ishlab chiqishga qaratilgan. Tadqiqot natijalari boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi qurilish va uy-joy kommunal xoʻjaligi vazirligi tomonidan tasdiqlangan loyihalash va qurilish amaliyotida qoʻllash uchun tavsiyalar ishlab chiqilgan.

Asosiy mavzular

• Tadqiqotning dolzarbligi va zarurati: Jahonda qurilayotgan bino va inshootlarning umrboqiyligini oshirishda, ularning zamini va poydevorlarining mustahkamligi masalalariga alohida ahamiyat berilmoqda. Zilzilalar oqibatida zamin gruntlarining quyqalanishi koʻplab inshootlarning shikastlanishiga sabab boʻladi. Tadqiqot seysmik tebranishlar yoʻnalishining grunt tuzilmasining mustahkamligiga ta'sirini oʻrganish va zaminlarning yuk koʻtarish qobiliyatini hisoblash usulini ishlab chiqishga qaratilgan.
• Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalarni rivojlanishining ustuvor yoʻnalishlariga mosligi: Mazkur tadqiqot respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining XIV. “Seysmologiya, binolar va inshootlar seysmik xavfsizligi va qurilish" ustuvor yoʻnalishi doirasida bajarilgan.
• Muammoning oʻrganilganlik darajasi: Qumli gruntlarning dinamik xossalarini oʻrganish, zilzilalar ta'sirida gruntning mustahkamligi va deformatsiyasining oʻzgarishini tadqiqotlash boʻyicha xorijda va respublikada olib borilgan ilmiy tadqiqotlar tahlil qilingan. Tadqiqotlar tahlili shuni koʻrsatdiki, tebranishlar yoʻnalishi gruntning strukturaviy mustahkamligiga ta'siri va zaminning yuk koʻtarish qobiliyatini oʻzgarishi yetarlicha oʻrganilmagan.
• Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotning maqsadi tebranma harakat yoʻnalishining suvga toʻyingan qumli gruntlar quyqalanishiga ta'sirini aniqlash va ushbu jarayonda gruntning turg'unligini baholash usulini takomillashtirishdan iborat. Vazifalar esa: muvozanat tezlanishiga ta'sirini hisoblash usulini ishlab chiqish; tebranma harakat yoʻnalishining taʼsirini tadqiq qilish.
• Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Suvga to'yingan qumli gruntlar turg'unligiga tebranma harakat yoʻnalishining ta'sirini hisobga olgan holda zamin gruntlarining muvozanat tezlanishini aniqlash usuli takomillashtirilgan; seysmik ta'sirlarda suvga toʻyingan qumli gruntlarning quyqalanishi, choʻkishi va ustuvorligini, tebranma harakat yoʻnalishini e'tiborga olgan holda, eksperimental aniqlash uskunasi ishlab chiqilgan.
• Tadqiqotning amaliy natijalari: Tebranma harakat yoʻnalishini hisobga olgan holda, bino va inshootlar qumli zaminining yuk koʻtarish qobiliyatini aniqlash usuli ishlab chiqilgan; seysmik ta'sirlarda gruntli zamin ustuvorligiga tebranishlar yoʻnalishining ta'sirini hisoblash dasturi ishlab chiqilgan; qumli gruntlarning dinamik turg'unligini ta'minlash va ularning quyqalanishini oldini olishning muhandislik usullari ishlab chiqilgan.
• Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: Seysmik ta'sirlarda qumli grunt muvozanat tezlanishi va dinamik turg'unligini eksperimental aniqlash usuli Xorazm viloyati uchun loyihalangan turar-joy binolarining zamin va poydevorlarini zilzilabardoshligini ta'minlash imkonini bergan. Natijada bino va inshootlar zamin va poydevorlarini zilzilabardoshligini ta'minlab, binoning umumiy tannarxini 20 foizgacha kamaytirish imkonini bergan.
• Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi va e'lon qilinishi: Dissertatsiya ishining asosiy natijalari 5 ta xalqaro va 2 ta respublika miqiyosidagi ilmiy-amaliy va ilmiy-texnik anjumanlarda muhokama qilingan. Mavzu bo'yicha jami 15 ta ilmiy ish chop etilgan.
• Asosiy xulosa: Tebranma harakat yo'nalishining qumli gruntlar turg'unligiga ta'sirini aniqlash uchun uskunasi yaratilgan. Eksperimental tadqiqotlar natijasida qumli gruntlarda murakkab dinamik jarayon vujudga keladi. Tebranishning turli burchaklarida muvozanat tezlanishi va seysmik tezlanishlar orasidagi bog'lanish aniqlangan. Tadqiqot natijalari asosida muhandislik usullarini takomillashtirish boʻyicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.