O‘simlik yog‘ini rafinatsiyalash jarayonini optimal boshqarish tizimini ishlab chiqish

Ushbu avtoreferatda o'simlik yog'ini rafinatsiyalash jarayonini optimal boshqarish tizimini ishlab chiqish mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasi haqida ma'lumot berilgan. Tadqiqotda texnologik jarayonlarni boshqarish nazariyasi va amaliyotiga oid muammolar, jumladan, real vaqt rejimida tizimni boshqarish va sifatni bashoratlashtirish usullari tahlil qilingan. Shuningdek, jumladan, virtual analizatorlarni ishlab chiqish, ularning modellarini yaratish va joriy etish bo'yicha tadqiqotlar va natijalar keltirilgan.

Asosiy mavzular

Kirish: Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati, jahonda sanoatning yetakchi tarmoqlarini rivojlantirish hamda yog'-moy sanoatini yanada rivojlantirish istiqbollari, energiyaviy-texnologik jarayonlar ulushining oshishi, texnologik uskunalar ishlashining texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlariga erishishni ta'minlash, energiya sig'imining oshishi bilan bog'liq bo'lib, konstruktiv tavsiflarni takomillashtirish usullarini ishlab chiqish va texnologik uskuna faoliyatining samaradorlikni optimal boshqarish tizimlarini sintezlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bu borada texnologik jarayonlarni optimal boshqarish tizimlarini sintezlash muhim masalalardan biri hisoblanadi. Jahonda o'simlik moylarini rafinatsiyalashning texnologik jarayonlarini boshqarish sifatini oshirishga qaratilgan ko'plab ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Shu jihatdan, hozirgi vaqtda o'simlik moylarini yakuniy mahsulot sifatini hamda energiyatejamkorlikni ta'minlovchi optimal boshqarish tizimini yaratish, matematik modeli va algoritmlarini, rafinatsiyalash jarayonini boshqarishning optimal tizimlarini ishlab chiqish bo'yicha tadqiqotlarga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bu borada, o'simlik moylarini rafinatsiyalash jarayonini boshqarishning yangi tizimilarini ishlab chiqish va takomillashtirish muammolarini yechish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Respublikamizda texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishlarni avtomatlashtirish va boshqarish yo'nalishlariga katta ahamiyat berilib, jumladan o'simlik moyini rafinatsiyalash texnologik jarayonlarini optimal boshqarish uchun energiya va resurs tejamkorlikni ta'minlovchi intellektual boshqarish usullari va tizimlarini yaratishga alohida e'tibor qaratilmoqda. 2022-2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning Taraqqiyot strategiyasida, jumladan, 'Sanoat tarmoqlarida yo'qotishlarni kamaytirish va resurslarni ishlatish samaradorligini oshirish ..., zamonaviy energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etish, ... energiya samaradorlikni oshirish bo'yicha loyihalarni moliyalashtirish' kabi muhim vazifalar belgilab berilgan. Mazkur vazifalarni amalga oshirish, jumladan, murakkab texnologik jarayonlarni boshqarishning yuqori samarali usullari va intellektual tizimlarini sintezlash hamda joriy etish muhim masalalardan biri hisoblanadi.
Bashoratlash modeli asosida texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni optimal boshqarish usullari va muammolarini tahlil qilish: Birinchi bobda adabiyot manbalari, jumladan, ixtirolar uchun patentlar va mualliflik guvohnomalari sharhi keltirilgan. Bunda texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishlarni boshqarishning optimal boshqarish tizimlari nazariyasi va amaliyotining hozirgi zamonaviy holati tasvirlangan. Mazkur ishda ko'rib chiqilgan optimal boshqarish tizimlari sinfi murakkab texnologik obyektning ishlashini barqarorlashdan boshlab uning statik va dinamik optimallash va samaradorlik mezonlari boʻyicha tezkor-bashoratli optimal boshqarishgacha boʻlgan vazifalarga yechim hosil qilib, texnologik qurilmaning maksimal unumdorligi va ishlab chiqarilayotgan mahsulotning tannarxi minimal boʻlishi, energiya sarfi ko'rsatkichini minimallashtirish va yakuniy mahsulot sifatini talab etilgan darajada bo'lishini ta'minlaydi. Dissertatsiya tadqiqotining maqsadlaridan biri minimal energiya va resurs sarfi bilan yuqori sifatli o'simlik moylarini ishlab chiqarishdan iborat bo'ladi. Agar ishlab chiqarish korxonalari tanlangan tijorat mahsulotlari sifatini boshqarish tizimidan sifatni samarali boshqarish tizimiga oʻtmasa, yuqori sifatli rafinatsiyalangan o'simlik moylarini ishlab chiqarish imkonsiz hisoblanadi. Bunday yondashuv nafaqat yuqori sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni, balki yaroqsiz mahsulotlar chiqish oldi olinishini ham ta'minlaydi.
O'simlik moylarini rafinatsiyalash jarayonini monitoringi va boshqarish obyekti sifatida tadqiq qilish: Ushbu bobda real vaqt rejimida berilgan samaradorlik mezoni boʻyicha ko'p o'lchamli texnologik obyektlarni optimal boshqarish tizimlarini qurish masalasi tahlil qilingan. Bashoratlovchi modelga ega takomillashtirilgan (ilg'or) boshqarish tizimlari sinfida o'simlik moylarini rafinatsiyalash texnologik jarayonlarini optimal boshqarish tizimlarini qurish muammolari ko'rib chiqilgan. Suyuqliklarni neytrallash jarayonida kimyoviy reaksiya bilan massa almashinish jarayonini modellashtirishga qaratamiz. O'rganilayotgan jarayon quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi: o'simlik moylari tarkibidan erkin yog' kislotalarini ajratib olish; fazalar ajratilishi yuzasidan erkin yog' kislotalarini diffuziya yordamida ajratib olish; o'simlik moyining suv muhitidagi diffuziyasi.
O'simlik moylarini rafinatsiyalash jarayonini optimal boshqarish tizimlari uchun oqimda uzluksiz o'lchovchi ekspress-analizatorini ishlab chiqish: Uchinchi bob ekspress-oqimli analizator qurishning ilmiy-uslubiy asoslariga bag'ishlangan. Analizator va ulardan yog' ekstraksiya ishlab chiqarish, rafinatsiyalash texnologik jarayonlarini optimal boshqarish tizimlarida foydalanish hisoblanadi. Dinamik obyektlarni optimal boshqarish tizimlarida CV boshqariladigan parametrlarining ko'p hollarda o'rni yakuniy mahsulot sifat ko'rsatkichlarini o'lchash va aniqlash hisoblanadi. Nazorat qilish va boshqarish obyektni optimallashtirishning eng muhim parametri hisoblanadi. Savdo mahsulot sifat ko'rsatkichlarining muhimligiga qaramay, aksariyat hollarda (rafinatsiyalangan o'simlik moylarining sifatini o'lchash muammolarini o'z ichiga oladi) moylarni maxsus analitik oʻlchash uskunalari yordamida real vaqt rejimida bevosita oʻlchash imkonini beradi. Bunday sharoitda yog'-moy sanoatining yarim mahsulotlari va tijorat mahsulotlari sifati uchun oqimli ekspress-analizatorlarni yaratish va ulardan foydalanishga boʻlgan talab ortib bormoqda. Bu esa optimallashtirish tizimlarida aylayotgan o'lchov ma'lumotlarining o'z vaqtida, aniqligi va ishonchliligini sezilarli darajada oshirmoqda.
O'simlik moylarini rafinatsiyalash jarayonini optimal boshqarish tizimini ishlab chiqish: To'rtinchi bob sanoatning yakuniy mahsulotlari sifati virtual analizatorlarini qo'llagan holda bashoratlovchi modellarga asoslangan texnologik jarayonlar hamda ishlab chiqarish vaqtning real masshtablarida takomillashtirilgan boshqarish algoritmini amalga oshirishning izchil uslubiyatini aks ettiradi. So'nggi vaqtlarda bashoratlovchi boshqarish sanoat ilovalarida texnologik jarayonlarni optimal boshqarishning eng keng qo'llanilayotgan texnologiyasi hisoblanmoqda. Bashoratlovchi boshqarish algoritmlari obyektning kelgusidagi xatti-harakatlarini bashorat qilish uchun jarayonning aniq modelidan foydalanadi. Texnologik jarayonlar odatda murakkab nochiziqliliklarni o'z ichiga olgan bo'lsa-da, bashoratlovchi modelga ega bo'lgan boshqarish strategiyalarining aksariyati jarayonning chiziqli modeliga asoslangan. Bu holda, bashoratlovchi modellar yordamida boshqarish algoritmini samarali amalga oshirishga imkon beradigan modelni soddalashtirish yondashuvi qo'llaniladi.
Xulosa: Dissertatsiya zamonaviy avtomatik boshqarish nazariyasini tizimli tahlil qilish konsepsiyalari asosida o'simlik moylarini rafinatsiyalash jarayonini optimal boshqarish tizimlarini qurish uchun konstruktiv metodologiyasi ishlab chiqilgan. Tizim tahlili oʻtkazilgan va texnologik jarayonlarni optimal boshqarish bo'yicha mavjud algoritmlar oʻrganilgan. O'simlik moylarini rafinatsiyalashni takomillashtirish va rivojlantirishning ustuvor hamda istiqbolli yo'nalishlari belgilab olingan. Natijada, o'lchov ma'lumotlarining tashqi va ichki noaniqliklari sharoitida murakkab tizimlarni boshqarishning bashoratli imkoniyatlari oshgan. Yog' kislotalarini neytrallash jarayonida kimyoviy reaksiyaning massa almashinuvini matematik modellashtirish o'simlik moylarini rafinatsiyalash uchun amalga oshirilgan. Natijada, kimyoviy transformatsiyalar bilan murakkablashgan issiqlik va massa almashinish jarayonlarini modellashtirish va optimallashtirishga taklif qilingan yondashuvni qo'llash imkoniyati oshgan. Tajribaviy usullar bilan modelli tizimlardan e.y.k.ni murakkab ajratib maxsus reagentlarning ratsional olish aniqlangan. Natijada, o'simlik moylari tarkibidagi erkin yog' kislotalarining tarkibini bilvosita pH-metrik usuli bilan aniqlanishi asoslangan.