Markaziy Qizilqum fosforitlaridan olingan ekstraksion fosfat kislotasini tozalab, ftorli tuzlar va ftorsizlantirilgan fosforli o‘g‘itlar olish texnologiyasini yaratish
Ushbu dissertatsiya Markaziy Qizilqum fosforitlaridan olingan ekstraksion fosfat kislotasini (EFK) tozalash va ftorsizlantirish, natijada olingan mahsulotlardan ftorli tuzlar va ftorsizlantirilgan fosforli oʻgʻitlar olish texnologiyasini yaratishga bag'ishlangan. Tadqiqotda EFKni tozalashda natriy tuzlarining (Na2SO4, Na2HPO4, Na2CO3) va kremniy (IV)-oksidi/Na2SiO3 ning ta'siri oʻrganilib, ularning maqbul parametrlari aniqlangan. Ftorli gazlarni (HF, SiF4) qoʻshimcha ishlov berish orqali ajratib olish va qayta ishlash texnologiyalari ishlab chiqilgan. Mavzuni dolzarbligi Oʻzbekistonning milliy iqtisodiyotini rivojlantirish, atrof-muhitni muhofaza qilish va ekologik xavfsiz texnologiyalar yaratish bilan bogʻliq. Tadqiqot natijalari asosida ishlab chiqarish uchun tavsiyalar ishlab chiqilgan va amaliyotga joriy etilgan.
Asosiy mavzular
- Ftorli birikmalar va ftorsizlantirilgan fosforli oʻgʻitlar ishlab chiqarish sohasidagi hozirgi holat: Ushbu bobda fosfatli va ftorli xomashyoning zahiralari, xususiyatlari va qoʻllanilish sohasi, ekologik jihatlari koʻrib chiqilgan. Fosfat xomashyosini qayta ishlashda ftorning tarqalishi va ftor birikmalarini ajratish usullari toʻgʻrisida maʼlumot berilgan. Ftorli tuzlarni EFKdan ajratishni asoslaydigan fizik-kimyoviy tizimlar tahlil qilingan. EFKni ftorsizlantirib, ftorsizlantirilgan fosforli oʻgʻitlar va natriy, kalsiy, ammoniylarning ftorli tuzlarini ishlab chiqarishning asosiy usullari oʻrganilgan.
- Ekstraksion fosfat kislotasini ftorsizlantirishning fizik-kimyoviy jarayonlarini oʻrganish: Tadqiqot obʼektlarining xarakteristikalari, tajriba va sinovlarda qoʻllaniladigan tahlil usullari berilgan. Markaziy Qizilqum fosforitlaridan olingan EFKni sulfat kislotali parchalash asosida ftordan tozalash jarayonlari keltirilgan. Tajribalarda ishlatilgan EFKning tarkibi va undagi ftor miqdori keltirilgan. Fosforitlar va natriy tuzlari eritmasi boʻlmaganda dastlabki EFKning yuqori tezlikda tiniqligi, ammo kislotaning yuqori qismi yomon ajralishi va uzoq vaqt davomida tiniydigan, koʻp miqdorda mayda loyli zarralarni oʻz ichiga olishi haqida maʼlumot berilgan.
- Natriy kremneftoridni natriy va kalsiy ftoridlari va natriy silikatga qayta ishlash jarayonini oʻrganish: Ushbu bobda FFChni qayta ishlash, yaʼni natriy kremneftoridni natriy va kalsiy ftoridlari va natriy silikatga qayta ishlash jarayonini oʻrganilgan. Bunda FFChni ishqoriy gidrolizlash orqali NaF, CaF2 va Na2SiO3 olish, soʻngisini sirkulyatsiya qilib EFKning ftorsizlanish bosqichiga qaytarish texnologiyasi ishlab chiqilgan. Na2SiF6 ning ishqorli gidrolizi haroratning ortishi bilan tez ketishi, haroratning 40-50°C gidroliz uchun yetarli hisoblanishi haqida maʼlumot berilgan.
- Ftorfosfatli choʻkmani kislotali-termik qayta ishlanishi: Bobda FFChni ftoridli tuzlarga qayta ishlash va fosforli oʻgʻitlar olish boʻyicha ma'lumotlar keltirilgan. FFChni EFKli parchalash jarayonining kinetik koʻrsatkichlarini aniqlash va jarayonni oʻtkazish uchun maqbul sharoitlarni topish muhimligi taʼkidlangan. Kislotali-termik parchalash uchun tarkibida P2O5 - 20,2%; F - 0,25%; Na2O - 0,134% tutgan EFK ishlatilgan. Разложение осадка проводили при соотношениях ЭФК:осадок (3,50-8,60):1 в интервале температур 200-300°С.
- Texnologik sxema va moddiy balans: Dissertatsiyaning beshinchi bobida Na2SiF6, NaF, CaF2 va ftorsizlantirilgan EFK olish hamda Na2SiO3 va natriy fosfat eritmalarini EFKni dastlabki ftorsizlantirish bosqichiga qaytarishning ikki usuli: Na2SiF6 ning natriy gidroksid bilan gidrolizi va Na2SiF6 ning EFK bilan kislotali-termik parchalash orqali tozalangan EFK asosida ftorsizlantirilgan ammofos va ozuqabop monoammoniyfosfat ishlab chiqarishning moddiy balansi, texnologik rejim meʼyorlari va prinsipial texnologik sxemalari keltirilgan.