O‘zbekiston Respublikasi Qizilqum hududi toponimlarining tarixiy-lingvistik tadqiqi
Ushbu dissertatsiya avtoreferati Oʻzbekiston Respublikasi Qizilqum hududi toponimlarining tarixiy-lingvistik tadqiqiga bagʻishlangan. Tadqiqotda Qizilqum hududi toponimlarining leksik-semantik xususiyatlari, ularning shakllanishi, etimologiyasi va geografik oʻrni atroflicha oʻrganilgan. Shuningdek, oʻzbek va qozoq tillarida hudud toponimlarining oʻziga xos jihatlari, ularning lingvistik va nomlash modellari tahlil qilingan.
Asosiy mavzular
- KIRISH (falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi): Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati, tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yoʻnalishlariga mosligi, muammoning oʻrganilganlik darajasi, tadqiqotning ilmiy yangiligi hamda amaliy natijalari yoritilgan.
- Tadqiqotning asosiy mazmuni: Dissertatsiyaning kirish qismida tadqiqotning dolzarbligi, tadqiqot maqsadi, vazifalari, obyekti va predmeti, tadqiqotning ilmiy yangiligi hamda amaliy natijalari, olingan natijalarning ishonchliligi asoslangan, ularning nazariy va amaliy ahamiyati ochib berilgan. Shuningdek, olingan natijalarning amaliyotga joriy qilinishi, aprobatsiyasi, dissertatsiyaning tuzilishi va e'lon qilingan ishlar bo'yicha ma'lumotlar keltirilgan.
- XULOSALAR: Tadqiqot obyekti sifatida oʻrganilishi til tizimi taraqqiyoti va takomilini, ularga aloqador hudud tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, tabiati va boshqa imkoniyatlarini tadqiq qilish nuqtayi nazaridan ilmiy-nazariy, amaliy ahamiyatga ega boʻlib, ular xalqning o'tmishi, tarixi va ma'naviy qadriyatlarini oʻzida saqlagan lingvomadaniy birliklar hisoblanadi. Toponimlarni oʻrganishda an'anaviy metodlar asosida tadqiq etish bilan birga ularni zamonaviy metodlar orqali oʻrganish muhim ahamiyat kasb etadi. Qizilqum hududi toponimlarining nomlanishida oʻzbek etnik birligi – urug' nomlari, antroponimlarning oʻrni hududda etnotoponimlar katta bir guruhni tashkil etgan. Toponimik hodisa sifatida Qizilqum hududi mikrotoponimiyasida bir nomning ikkinchi nomga oʻtishi asosida yuzaga kelgan transonimizatsiya jarayoni ushbu hudud uchun ham xos boʻlib, geografik obyektlarning oʻzaro aloqadorligini, bog'liqligini namoyon etadi. Joy nomlarini nomlashda motiv boʻlgan barcha belgi-xususiyatlar atributiv, izafetik va predikativ tavsifga ega boʻlib, oʻzi ifodalayotgan obyektni aniqlaydi va boshqalaridan farqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Onomastik transformatsiyalar va kompozitsional usul muhim rol oʻynaydi. Affiksatsiya usuli bilan esa nisbatan kam sonli toponimlar yasalgan. Toponimik aniqlagichlar ham ishtirok etgan. Toponimik aniqlagichlarning eng xarakterlilari: oykonimik determinantlar (ovul, rabot); gidronimik determinantlar (quduq, buloq, soy); oronimik determinantlar (togʻ, tepa, bel). Toponimlar etimologik tahlili oʻzbek toponimiyasidagi koʻpchilik joy nomlari aholining etnik tarkibi, kasbi, tabiat, flora va fauna, relyefi asosida yaratilganligini koʻrsatadi. Qizilqum hududi toponimlari ming yillar davomida bu hududda yashab kelgan xalqning ma'naviy merosi va madaniy mulki hisoblanadi. Qizilqum hududining mikrotoponimiyasi etnomuloqot hududi boʻlib, joy nomlarining aksariyati qozoq tiliga mansub toponimlar tashkil etadi. Kazakh tilidagi joy nomlari koʻpincha qozoqlar zich yashaydigan hududlarda uchraydi. Qizilqum hududi toponimlarini tahlil qilish oʻzbek toponimikasini yangi materiallar bilan boyitadi.