Farg‘ona vodiysida keng tarqalgan dorivor o‘simliklar shiralari (Homoptera, Aphidinea) faunasi va ekologiyasi

Ushbu dissertatsiya avtoreferati Farg'ona vodiysida keng tarqalgan dorivor o'simliklar va ularda yashovchi shiralar (Homoptera, Aphidinea)ning faunasi va ekologiyasi bo'yicha olib borilgan tadqiqotlarni o'z ichiga oladi. Unda shiralar tur tarkibini aniqlash, ularning bioekologik xususiyatlarini o'rganish, zararkunandalarga qarshi kurash choralari ishlab chiqish kabi muhim masalalar ko'rib chiqilgan. Tadqiqotda zamonaviy usullardan foydalanilgan holda ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan.

Asosiy mavzular

Tadqiqotning dolzarbligi va zarurati: Bioxilma-xillikni saqlash global muammolaridan biri hisoblanadi. Yer yuzida dorivor o'simliklarning 5% ga yaqini farmakologik faol turlar bo'lib, ulardan tibbiyotda keng foydalaniladi. Biroq, dorivor o'simliklarga zarar yetkazuvchi hasharotlarni aniqlash, ularning hayotiy sikllarini o'rganish va ularga qarshi kurash bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega.
Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining asosiy ustuvor yo'nalishlariga mosligi: Tadqiqot respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining V. «Qishloq xoʻjaligi, biotexnologiya, ekologiya va atrof-muhit muhofazasi» ustuvor yo'nalishiga muvofiq bajarilgan.
Muammoning oʻrganilganlik darajasi: Dunyo miqyosida shiralarning taksonomik guruhlari, ularning tarqalishi va faunistik guruhlari bo'yicha ko'plab izlanishlar olib borilgan. Biroq, dorivor o'simliklarga zarar yetkazadigan shiralarni o'rganish masalasiga hozirga qadar yetarli ahamiyat berilmagan.
Tadqiqotning maqsadi: Farg'ona vodiysida keng tarqalgan dorivor o'simliklar shiralari tur tarkibini aniqlash, ularni ekologik-faunistik jihatdan asoslash, muhim turlar biologiyasi va morfo-ekologik xususiyatlarini tavsiflash hamda ularga qarshi kurash boʻyicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotning vazifalari: Keng tarqalgan dorivor o'simliklar va ularda yashovchi shiralarning tur tarkibini aniqlash, ekologik xususiyatlarini izohlash, oziqlanishga ixtisoslashishini asoslash, mavsumiy rivojlanish sur'atlarini tahlil etish, muhim turlarning morfometrik belgilari asosida qiyosiy taqqoslash va molekulyar-genetik tavsiflash, biozararlanish holatini baholash va kurash boʻyicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotning obyekti va predmeti: Tadqiqot obyekti sifatida Farg'ona vodiysida keng tarqalgan dorivor oʻsimliklar shiralari olingan. Tadqiqot predmeti esa dorivor oʻsimliklar shiralarining faunasi, bioekologiyasi va morfo-ekologik xususiyatlari, tarqalishi hamda zararkunanda turlarga qarshi kurash choralari hisoblanadi.
Tadqiqotning usullari: Ekologik, morfologik, biometrik, entomologik, faunistik, taksonomik, molekulyar-genetik (DNK barkoding), matematik-statistik hamda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanilgan.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Farg'ona vodiysida keng tarqalgan dorivor o'simliklar shiralari tur tarkibi tahlil etilib, 5 oila 57 avlodga mansub 133 tur aniqlangan. Vodiy faunasi uchun 37 tur ilk marta aniqlangan. Shiralarning oʻsimliklar bilan trofik ixtisoslashuvi, zararlash xususiyatlari va molekulyar identifikatsiyasi oʻrganilgan.
Tadqiqotning amaliy natijalari: Dorivor o'simliklarni zararlovchi shiralarning tasnifiy katalogi tuzilib, ularning bioekologiyasiga oid ma'lumotlar Fargʻona vodiysi afidofaunasini tadqiq etish va monitoring qilish boʻyicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi va ahamiyati: Tadqiqot natijalarining ishonchliligi zamonaviy entomologik usullardan foydalanilganligi, nazariy va amaliy mutanosibligi, yetakchi nashrlarda e'lon qilinganligi bilan izohlanadi. Ilmiy ahamiyati Fargʻona vodiysi dorivor oʻsimliklarni zararlovchi shiralarning tasnifiy katalogi tuzilganligi bilan, amaliy ahamiyati esa dorivor oʻsimliklarni shiralardan samarali himoya qilish uchun ilmiy asos boʻlib xizmat qilishi bilan izohlanadi.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: Tadqiqot natijalari asosida Farg'ona vodiysida keng tarqalgan dorivor o'simliklar shiralari bo'yicha olingan ilmiy natijalar Andijon viloyati Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim oʻzgarishi boshqarmasi tomonidan amaliyotga joriy etilgan.
Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi va e'lon qilinganligi: Tadqiqot natijalari 6 ta xalqaro va 1 ta respublika ilmiy-amaliy anjumanlarida muhokama qilingan. Mavzu boʻyicha jami 13 ta ilmiy ish chop etilgan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi: Dissertatsiya tarkibi kirish, beshta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va ilovalardan iborat. Hajmi 120 betni tashkil etadi.