Seysmorazvedka

Ushbu kitobda seysmorazvedka fanining nazariy va amaliy jihatlari chuqur oʻrganilgan. Unda seysmik toʻlqinlar, ularning xususiyatlari, tarqalishi, qaytishi va sinishi, shuningdek, seysmorazvedka usullari, apparaturalari, dalada kuzatish uslublari va maʼlumotlarni qayta ishlash hamda talqin qilish kabi mavzular keng yoritilgan. Kitobda shuningdek, yer qobigʻini oʻrganishda seysmorazvedkaning ahamiyati, foydalanish sohalari va zamonaviy texnologiyalar haqida ham maʼlumotlar berilgan.

Asosiy mavzular

Seysmorazvedka fanining predmeti, uni oʻrganishning nazariy-metodologik asoslari, manbaalari va ahamiyati: Seysmorazvedka – bu geologik muhitda elastik toʻlqinlarning tarqalishini oʻrganish asosida mintaqalaming geologik tuzilishini, foydali qazilmalarni qidirish va oʻrganishning geofizik metodidir. Ushbu metodning neft va gaz konlarini qidirishga ixtisoslashgan variantlarining nazariy asoslari boshqa yoʻnalishlardagilar bilan deyarli bir xil, farqlanish yechiladigan vazifalar va ularni hal qilishdagi kuzatuv sistemalarda, dala shiarming xususiyatlari bilan farqianadi. Usbu bobda metodning nazariy asoslari, seysmik toiqinlarning tarqalish xususiyatlari, ularning manbalari va qabul qiluvchi asboblarinmg tavsiflari, geometrik seysmika asoslari seysmik qidiruv metodlari, seysmik maiumotlariga ishlov berish va talqin qilish masaialan yorililgan.
Seysmik tadqiqotlarning fizik-geologik asoslari: Tog' jinslarining asosiy elastiklik kursatkichlari boʻylama (UR) 153 koʻndalang Vs) tulkinlar tezligi, ularning elastik modul boʻyicha (Ye,5,ss,K s) aniqlanadigan yutilishi (bp,bs) va zichligi (sg) xisoblanadi. Turli tog jinslarida tarqaladigan elastik to'lqinlar tezligi. Elastik tulqin tarqalish tezligi togʻ jinslarini aniqlashdagi asosiy belgi xisoblanadi. Ularni aniqlash usullari laboratoriyada namunalardagi o'lchamlar, burgʻilardagi seysmik va akustik kuzatishlar, dala sharoitida tezlik ma'lumotlarini taxlil qilish turlariga boʻlinadi.
Muhit va tog' jinslarining elastik hamda pyezoelektrik xususiyatlari: Elastiklik nazariyasining asoslari. Yer qobig'ini tashkil etuvchi tog' jinslarini qattiq elastik jism deb ko'rish mumkin. Shuning uchun tog' jinslariga berilgan kuchlar ta'sirida bo'lib o'tadigan jarayonlarni aniqlash uchun elastiklik nazariyasi qonunlaridan foydalanish mumkin. Tashqi kuchlar ta'sirida qattiq jism oʻz shaklini va hajmini oʻzgartiradi, ya'ni deformatsiyalanadi. Elastik jismda hosil boʻlgan deformatsiyalarni hajm va shakl (èki siljish) deformatsiyalari deyiladi. Mutloq elastik jism -bu har qanday kuch ta'siridan so'ng avvalgi shakli va hajmi to'liq tiklanadigan jismdir.
Geologik muhitda elastik toʻlqin tebranishining asosiy nazariyasi: Elastiklik nazariyasining asoslari. Yer qobig'ini tashkil etuvchi tog' jinslarini qattiq elastik jism deb ko'rish mumkin. Shuning uchun tog' jinslariga berilgan kuchlar ta'sirida bo'lib o'tadigan jarayonlarni aniqlash uchun elastiklik nazariyasi qonunlaridan foydalanish mumkin. Tashqi kuchlar ta'sirida qattiq jism oʻz shaklini va hajmini oʻzgartiradi, ya'ni deformatsiyalanadi. Elastik jismda hosil bo'lgan deformatsiyalarni hajm va shakl (èki siljish) deformatsiyalari deyiladi. Mutloq elastik jism -bu har qanday kuch ta'siridan so'ng avvalgi shakli va hajmi to'liq tiklanadigan jismdir.
Seysmorazvedkaning tugʻri, zid vazifalarini yechish prinsiplari: Seysmorazvedkaning toʻgʻri vazifalarini yechish prinsiplari. Seysmorazvedkaning toʻgʻri vazifalarini deb seysmogeologik kesimda vaqt o'tishi (t) va amplitudani (A) xisoblash tushuniladi. Bunda geologik ob'yektlarning qalinlik, chuqurlikdagi yotishi, shakli, o'lchami va elastik to'lqin tarqalish tezligi, to'lqin tarqalayotgan manbaning joyi aniq buladi- Seysmik to'lqinlarning bir xil bo'lmagan qatlamlarda, toʻgʻri dinamik masalalarini yechish quyidagicha:Bunda V; ( Vp yoki Vs) to'lqin tezligi, A (t, x, u, z) - (x, u, z) muxitda turli vaqtlarda tarqaladigan to'lqin amplitudasi.
Seysmoelektrik usulning nazariy asoslari: Seysmoelektrik usulining mohiyati qoʻzgʻatish yoki shunga o'xshash manbaalar yordamida elastik to'lqin hosil qilib, shu to'lqinni va elektromagnit impulslarni oʻrganishdan iborat. Ana shu usulga asoslangan seysmoelektrik hodisalar, kristallik, pyezoelektrik va cho'kindi tog' jinslarining seysmoelektrik effektlari kabi ikki omil yordamida tushintiriladi (SEEF).
Sferik to'lqinlarning qaytishi va oʻtishi. Bosh to'lqinlar: Sferik to'lqinlarning qaytishi va oʻtishi. Bosh toʻlqinlar Ikkita bir jinsli muhitlar chegarasiga sferik toʻlqin tushganda yassi toʻlqin tushgan holga oʻxshash oʻsha ikkilamchi toʻlqinlar hosil boʻladi. Lekin bu masalaning matematik yechimi ancha murakkab boʻladi, chunki manbadan uzoqlashgan sari tushgan toʻlqin jadalligi uning fronti geometrik yiyilishi tufayli kamayadi va tushish burchagi ortishi bilan qaytish va oʻtish koeffisientlari oʻzgaradi.
Gradient muhitdagi toʻlqinlar: Gradient va anizotrop muhitlar vaqt davomida alohida qatlamlar oralig'ida haqiqiy geologik sharoitda yoshi, yotish chuqurligi, tektonik kuchlanishlar va boshqalar ta'sirida tog' jinslarining elastiklik xossalari oʻzgaradi, jumladan chuqurlik boʻyicha seysmik tezliklar asta-sekin ortadi, buning natijasida gradientli muhitlar hosil boʻladi. Tog' jinslarning boshqa muhim xossasi seysmik tezliklar miqdorlarini yoʻnalish boʻyicha bog'liqligiga keltiradigan elastik xossalarning anizatropiyasi hisoblanadi.
To'lqinlar difraktsiyasi: Diffraktsiya - bu to'lqinlarning to'siqning burchaklari atrofida yoki teshik orqali to'siqning diafragmaning geometrik soyasi mintaqasiga aralashishi yoki egilishi. Difraksion ob'ekt yoki diafragma samarali ravishda tarqaladigan to'lqinning ikkilamchi manbaiga aylanadi. Italiyalik olim Franchesko Mariya Grimaldi diffraktsiya soʻzini yaratdi va birinchi boʻlib 1660 yilda hodisaning aniq kuzatuvlarini qayd etdi.
Vaqtlar maydoni va toʻlqinlar kinematikasi: Vaqtlar maydoni va godograflar. Tuyuluvchi tezlik tushunchasi. Bendorf qonuni. Toʻgʻri va qaytgan to'lqinlar godograflari. Egri chegaralardan qaytgan to'lqinlar godograflari. Karrali qaytgan to'lqinlar godograflari. Bosh singan to'lqinlar godografi. Ko'p qatlamli muhitdagi qaytgan va bosh singan to'lqinlar godograflari. Gradient muhitlardagi to'lqinlar godografi.
Yutuvchi muhitlardagi toʻlqinlar: Yutuvchi muhitlardagi to'lqinlar uning komponentlar moddiy va fazoviy tarkibi har xil, masshtabi har xil boʻlgan ko'p buzilishlar bilan strukturaviy murakkab tuzilgan. Faqat seysmik to'lqinni oʻtgan yoʻli nisbatan kichik masofalarga teng boʻlganda uning dinamik ko'rsatkichlarini tahlil qilganda buni hisobga olmasa boʻladi. Tog' jinslarda to'lqin oʻtish yo'li ancha boʻlganda uning amplitudasi masofa boʻyicha geometrik yoyilishi omiliga qaraganda kuchliroq kamayadi.
Interferension to'lqinlar va to'lqin oʻtkazgichlari: Interferension to`lqinlar va to`lqin o`tkazgichlari Yarim fazoni ustida bitta qatlam boʻlganda vaqt t va manbadan X uzoqlik boʻyicha hosil boʻlgan elementar to'lqinlar soni cheksiz ortishini koʻrdik. Koʻp qatlamli kesimda nima boʻlishini tasavvur qilish mumkin. Bunday vaziyatda manbadan oʻsha uzoqliklarda katta burchaklar bilanqaytgan turli har xil bo`lgan ko`p karrali to`lqinlar superpozisiyasida tuzilgan murakkab yig`indi maydoniga alohida to`lqinlarni koʻrib chiqish foydasizdir.
Oʻtkazuvchanlikni baholash: Oʻtkazuvchanlikni baholash Oʻtkazuvchanlikni aniqlash uchun dinamik (bosimli) karotaj usullari ham qoʻllaniladi. Bosqichlar ma'lumotlarni tayyorlash: Karotaj egri chiziqlarini tozalash va kalibrlash.Litologiyani aniqlash: Karotaj ma'lumotlaridan jinslar tarkibini va gil miqdorini baholash. Gʻovaklikni hisoblash: Tegishli tenglamalar yordamida gʻovaklikni aniqlash. Suv bilan toʻyinganlikni hisoblash: Archi yoki boshqa tegishli tenglamalar yordamida suv bilan toʻyinganlikni baholash.
To'lqinlar tezliklarini aniqlash: Seysmik toʻlqinlar tezligini aniqlashda, asosan, to'lqin turlari (P-to'lqinlari va S-to'lqinlari) haqida ma'lumotlar olinadi. P-to'lqinlar yerning ichki qatlamlaridan tez o'tib, S-to'lqinlar sekinroq tarqaladi. Bu to'lqinlar yordamida yerning ichki strukturasini oʻrganish mumkin.
Elastik toʻlqinlarni qoʻzgʻatish: Elastik to'lqinlarni qoʻzgʻatish, odatda, materialning elastik xususiyatlariga asoslangan to'lqinlarning paydo boʻlishi va tarqalishi jarayonini anglatadi. Bu to'lqinlar, oʻzgarishlarning material ichidagi deformatsiya yoki siqilish natijasida yuzaga keladi. Elastik to'lqinlarning ikkita asosiy turi mavjud: Uzunlik to'lqinlari (yoʻnalishdagi siqilish va kengayish) va Kesish to'lqinlari (oʻzgarishlar materialda perpendikulyar yoʻnalishda).
Seysmorazvedka usullari va seysmogeologik sharoitlar: Sesmorazvedka usullari yer osti tuzilmalari, xususan, minerallar va yerosti suvlarining joylashishi, xususiyatlarini aniqlash uchun sesmologik usullarni qo'llashni anglatadi. Sesmorazvedka, geofizik tadqiqotlarning bir turi boʻlib, yer osti tuzilmalari haqida ma'lumot olishda sesmik to'lqinlar va ularning tarqalishi oʻrganiladi. Quyida sesmorazvedka usullari va sezmogeologik sharoitlar haqida qisqacha ma'lumotlar beraman.
Seysmorazvedkada maʼlumotlarni qayta ishlashda kiritiladigan tuzatmalar: Statik va kinematik tuzatishlarni hisoblash va ularni umumiy chuqurlikdagi nuqta (UCHN) dalillariga kiritish jarayoni, geodeziya va gidrografiya sohalarida suv osti o'lchovlari va kartografiyasi uchun juda muhimdir. Bu tuzatishlar oʻlchangan chuqurlik ma'lumotlarini aniqlashtirish va ishonchli xaritlar tuzish uchun zarurdir.
Foydalanilgan adabiyotlar: Kitobda foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati keltirilgan.