Dorema Don (Apiaceae Lindl.) turkumi ayrim turlarining morfo-anatomik va eko-geografik xususiyatlari

Ushbu dissertatsiya O'zbekiston Respublikasi Botanika institutida tayyorlangan bo'lib, "Dorema Don (Apiaceae Lindl.) turkumi ayrim turlarining morfo-anatomik va eko-geografik xususiyatlari" mavzusiga bag'ishlangan. Tadqiqotda Dorema turkumining ikki vakili - Dorema microcarpum va Dorema sabulosum turlari o'rganilgan. Tadqiqotning asosiy maqsadi ushbu kamyob va endem turlarning morfo-anatomik va eko-geografik xususiyatlarini chuqur o'rganish, ularning tarqalishini aniqlash, bioiqlimiy modelini tuzish hamda muhofaza qilish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqot davomida turli ilmiy metodlar, jumladan, floristik tadqiqotlar, biomorfologik va qiyosiy-anatomik tahlillar, bioiqlimiy modellashtirish va in vitro usullaridan foydalanilgan. Tadqiqot natijasida D. microcarpum turining yangi o'sish maydonlari aniqlangan, ularning morfologik va anatomik tuzilishi batafsil o'rganilgan, genofondini saqlash bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Shuningdek, tur Xalqaro Qizil kitobga kiritishga tavsiya etilgan.

Asosiy mavzular

• Dorema turkumining taksonomik va geografik holati: Dorema turkumi O'rta Osiyo endemik turlarini o'z ichiga olgan murakkab taksonomik guruh hisoblanadi. Tadqiqotda O'zbekiston florasidagi Dorema turlari, jumladan, D. microcarpum va D. sabulosum turlarining tarqalish hududlari va yangi o'sish maydonlari aniqlangan. Floristik tadqiqotlar va gerbariy namunalari tahlili asosida ushbu turlarning geografik tarqalishi aniqlashtirildi va xaritasi tuzildi.
• Dorema turlarining morfo-anatomik xususiyatlari: Tadqiqotda D. microcarpum va D. sabulosum turlarining vegetativ va generativ organlarining, jumladan, barg, novda va ildizining morfo-anatomik tuzilishi batafsil o'rganilgan. Bu turlarning barg mezofilining izopolisad turi, mezokarpning parenximatizatsiyasi, perikarpdagi ajratma kanallar tipi, endokarpning yirik hujayraliligi kabi anatomik belgilari aniqlangan va Ferula turkumi turlaridan farqlanishi asoslab berilgan.
• Dorema turlarining bioiqlimiy va ekologik xususiyatlari: Bioiqlimiy modellashtirish natijasida, global iqlim o'zgarishining D. microcarpum va D. sabulosum turlarining tarqalishiga ta'sir etuvchi omillar aniqlangan. Har ikki iqlim ssenariysida ham haroratning ko'tarilishi va yog'ingarchilikning o'zgarishi natijasida turlarning tarqalish maydonlari qisqarishi bashorat qilingan. Ushbu ma'lumotlar asosida turlarni saqlash bo'yicha muhofaza choralari ishlab chiqilgan.
• Dorema turlarini in vitro usulida ko'paytirish va saqlash: Tadqiqotda D. microcarpum va D. sabulosum turlarini in vitro sharoitida ko'paytirishning samarali usullari ishlab chiqilgan. Somatik embriogenez va organogenez orqali turlarni ko'paytirishning optimal sharoitlari aniqlangan. Shuningdek, kamyob tur D. microcarpum genofondini saqlash maqsadida Toshkent botanika bog'ida va Andijon hamda Namangan viloyatlarida ex-situ sharoitida tirik kolleksiyalari yaratilgan.