O‘quvchilarning leksik kompetensiyalarini rivojlantirishda verbal vositalardan foydalanishning ilmiy-metodik asoslarini takomillashtirish

Ushbu doktorlik dissertatsiyasi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasida B 2023.4.PhD/Ped.6497 raqami bilan ro'yxatga olingan. Dissertatsiya Andijon davlat pedagogika institutida bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi oʻquvchilarda leksik kompetentlikni shakllantirish va rivojlantirishda verbal ta'sir vositalaridan foydalanishning zamonaviy texnologiyalarini takomillashtirishdan iborat. Tadqiqotda lingvistik kompetensiya, leksik kompetensiyaning oʻziga xos xususiyatlari va uning nutqdagi oʻrni, soʻzning lugʻaviy, grammatik xususiyatlarini farqlash, oʻzaro qiyoslash, nutq vaziyatiga mos ravishda soʻzni toʻgʻri tanlash va qoʻllashga doir ilmiy-metodik asoslari, nazariy va amaliy jihatlari tadqiq etilgan. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati zamonaviy ta'lim metodlari va texnologiyalari vositasida oʻquvchilarda leksik kompetentlikni shakllantirish hamda rivojlantirish, interfaol ta'lim muhitini yaratishning metodik tizimini takomillashtirishga xizmat qilishi belgilangan. Tadqiqotning 3-bobi “Oʻquvchining leksik kompetensiyalarini shakllantirishda verbal ta'sir vositalaridan foydalanish boʻyicha tajriba-sinov ishlari va uning natijalari” deb nomlangan.

Asosiy mavzular

Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati: Globallashuv sharoitida soʻz semantikasi va uni oʻrganishga doir lingvistik kompetensiyalarni shakllantirish, rivojlantirish va takomillashtirishga doir oʻqitish tizimini joriy etish til ta'limining ustuvor vazifasiga aylandi. Ona tili ta'limida oʻquvchilarni tilning asosiy fonetik, leksik-semantik, grammatik sathi va birliklariga doir lingvistik kompetensiyalarni rivojlantirishga jiddiy e'tibor qaratilmoqda. Zamonaviy ta'lim metodlari va texnologiyalari vositasida leksik kompetentlikni shakllantirish, interfaol ta'lim muhitini yaratishning metodik tizimini takomillashtirish dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Tadqiqotning maqsadi: Oʻquvchilarda leksik kompetentlikni shakllantirish va rivojlantirishda verbal ta'sir vositalaridan foydalanishning zamonaviy texnologiyalarini takomillashtirishdan iborat.
Tadqiqotning vazifalari: Ona tili oʻqitishda verbal taʼsir vositalaridan foydalanishning bugungi ahvolini tahlil qilish hamda so'zning muloqot jarayonidagi oʻziga xos xususiyatlarini, ya'ni lisoniy kompetensiya va uning nutqiy ifodasi munosabatini oʻrganish; so'zning bilish jarayonidagi, jumladan, nutqiy-tafakkur faoliyatidagi rolini, xotirada bilimning ifodalanish shakllarini hamda uning voqe boʻlish jarayonini oʻrganish; nutqiy faoliyat jarayonida verbal vositalardan foydalanishning yo'l va usullarini tadqiq etish; so'z nafaqat muloqot vositasi, balki olamni bilish, oʻrganish, koʻrish, his qilish va anglash, xabarlarni beruvchi va qabul qiluvchi belgilar tizimi ekanligini oʻrgatish; so'zning nomlash (nominatsiya), axborot berish (informatsiya), ekspressiya (estetik ta'sir va baho) kabi vazifalarini tahlil etish, uni amaliyotga tatbiq etish asosida oʻquvchilarda leksik kompetensiyalarni rivojlantirish modelini ishlab chiqish hamda joriy etish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqotning obyekti: Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda oʻquvchilarda leksik kompetentlikni shakllantirish va rivojlantirish jarayoni.
Tadqiqotning predmeti: Ona tili ta'limida oʻquvchilarda leksik kompetentlikni shakllantirish va rivojlantirish texnologiyalari mazmuni, shakl, metod hamda vositalari.
Tadqiqotning usullari: Kuzatish, qiyosiy tahlil, diagnostik (anketa, suhbat, so'rov), tajriba-sinov, matematik-statistik tahlil, loyihalash, modellashtirish va umumlashtirish metodlaridan foydalanilgan.
Ilmiy yangiligi: Oʻquvchilar leksik kompetensiyalarini rivojlantirishning pedagogik mohiyati va mazmuni ochib berilgan; ona tili darslarida verbal taʼlim vositalaridan foydalanishning kognitiv jarayonlari takomillashtirilgan; oʻquvchilarning leksik kompetensiyalarini rivojlantirishning pedagogik komponentlari aniqlangan; ona tili fanini oʻqitishda o'quvchilar leksik kompetensiyalarini rivojlantirishning ilmiy-metodik asosi takomillashtirilgan.
Amaliy natijalari: Leksikologiyani oʻqitish jarayonida leksik birliklarni abstrakt anglash va amaliy qoʻllashga yo'naltirilgan zamonaviy texnologiyalardan foydalanish tuzilmasi va komponentlari aniqlashtirilgan; “Oʻquvchilarning leksik kompetensiyasini shakllantirish metodikasi” nomli dasturiy ta'minot yaratilgan; zamonaviy usullardan tizimli foydalanish mexanizmi zarurati asoslangan; “Leksik kompetensiyalarni rivojlantirish va notiqlik mahoratini shakllantirish” nomli onlayn kurs dasturi ishlab chiqilgan.
Xulosa: Insonga tafakkur orqali oʻylash, sezgi organlari vositasida tashqi olamni his qilish va til vositasida oʻrganish muhim ahamiyatga ega. Verbal ma'no tushunchasi, soʻzlardagi leksik tushunchani asoslash, nutqning obrazliligi oʻquvchida soʻzlash san'atini rivojlanishiga ta'sir etadi. Har bir soʻz soʻzlovchining his-tuygʻularini, ideallarini ifodalaydi va bu soʻzlar oʻquvchining leksik kompetensiyalarini rivojlantirishga imkon beradi. Verbal ta'sir vositalaridan foydalanish oʻquvchilarni soʻz qudratini anglashga yoʻnaltiradi. Soʻz kishiga hissiy va ruhiy taʼsir qiluvchi omildir va xotirada saqlanib qoladi. Tizimli ta'lim orqali oʻquvchining fikrlash qobiliyatini rivojlantirish, soʻz boyligini oshirish, uning barqarorligini taʼminlash muhim hisoblanadi.