Til sistemasi va o‘zbek tilshunosligida professor Sharifa Iskandarovaning maydon nazariyasi tadqiqi

Ushbu dissertatsiya avtoreferati Oʻzbek tilshunosligida professor Sharifa Iskandarovaning til sistemasini va maydon nazariyasini tadqiq etish boʻyicha olib borgan ilmiy ishlarini tahlil qiladi. Tadqiqotda Sh. Iskandarovaning lingvistik qarashlari, tadqiqot usullari, uning oʻzbek tilshunosligiga qoʻshgan hissasi hamda oʻzbek tilshunosligida maydon nazariyasining oʻrni va ahamiyati atroflicha koʻrib chiqilgan. Olimaning ilmiy maktabining shakllanishi va uning zamonaviy oʻzbek tilshunosligi rivojiga ta'sirining ilmiy-nazariy asoslari ochib berilgan.

Asosiy mavzular

• Tadqiqotning dolzarbligi va zarurati: Jahon va oʻzbek tilshunosligida tan olingan olimlarning ilmiy merosini oʻrganish, ayniqsa, oʻzbek tilshunosligida kam oʻrganilgan masalalar, jumladan, maydon nazariyasiga oid qarashlarni tadqiq etish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu tadqiqot Prezident farmonlari va qarorlarida belgilangan vazifalarni amalga oshirishga xizmat qiladi.
• Tadqiqotning oʻrganilganlik darajasi: Oʻzbek tilshunosligida taniqli olimlar faoliyatini alohida oʻrganish kam uchraydigan hodisa sanaladi. Xorij va rus tilshunoslarining tadqiqotlari tilga olingan boʻlsada, Sh. Iskandarovaning ilmiy maktabini oʻrganish boʻyicha monografik tadqiqotlar mavjud emas.
• Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Maqsad: professor Sh. Iskandarovaning oʻzbek tilshunosligi muammolarini oʻrganishda tutgan oʻrni, tadqiqot usullari, tahlil tamoyillari va natijalarini ilmiy-nazariy jihatdan asoslash. Vazifalar: olimaning oʻzbek tili semasiologiyasiga qoʻshgan hissasini aniqlash, sistem-struktur yondashuv bilan bogʻliq yangicha qarash va talqinlarini ochib berish, semema va sema munosabatlarini, nutqiy odat shakllarini tahlil qilish, maydon nazariyasini batafsil yoritish va olimaning ilmiy maktabidagi oʻrnini aniqlash.
• Tadqiqot obyekti va predmeti: Obyekt: professor Sh. Iskandarovaning darsliklari va monografiyalari. Predmet: olimaning ilmiy maktabining nazariy asoslari, lingvistik qarashlari va tadqiq usullari.
• Tadqiqot usullari: Tarixiy-qiyosiy, tavsifiy, sintetik, biografik va sotsiologik tahlil usullaridan foydalanildi.
• Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Oʻzbek tili leksikasiga maydon sifatida qarashning afzalliklari, semantik maydon va mikromaydonlarning oʻrganilishi, leksemalar komponent tahlili, “shaxs”, “tafakkur” arxisemalari, temporallik, lokallik kabilarning oʻzbek sistem tilshunosligidagi oʻrni ilmiy-nazariy asoslandi.
• Tadqiqotning amaliy natijasi: Olimaning ilmiy maktabiga xos xususiyatlar aniqlandi, tadqiqot xulosalari oʻzbek tilshunosligi uchun yangi ilmiy-nazariy ma'lumotlar beradi, ishchi dasturlar, darslik va qoʻllanmalarni mukammallashtirishga xizmat qiladi.
• Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: Dissertatsiya natijalari Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tadqiqotlarida va Oʻzbekiston Milliy teleradiokompaniyasining loyihalarida foydalanilgan.
• Tadqiqot natijalarining aprobatsiyasi va e'lon qilinganligi: Natijalar 3 ta xalqaro va 2 ta respublika anjumanlarida aprobatsiyadan oʻtgan. Jami 13 ta ilmiy ish e'lon qilingan, jumladan 8 ta maqola nashr etilgan.
• Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi: Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan iborat boʻlib, umumiy hajmi 139 sahifani tashkil qiladi.
• Asosiy mazmun: Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalar, obyekt va predmet, ilmiy yangiligi va amaliy natijalari bayon etilgan. Birinchi bob tilni sistemaviy asosda oʻrganish masalalariga, ikkinchi bob Sh. Iskandarovaning ilmiy-nazariy konsepsiyasiga, uchinchi bob esa uning zamonaviy oʻzbek tilshunosligiga hissasi va nutq madaniyatiga bagʻishlangan.