Shimoliy Afg‘oniston o‘zbek shevalarining dehqonchilik leksikasi: tizimi, semantikasi va leksikografik talqini
Ushbu dissertatsiya tadqiqoti Shimoliy Afg'oniston oʻzbek shevalarida dehqonchilikka oid leksik birliklarning tizimi, semantikasi va leksikografik talqinini oʻrganishga bag'ishlangan. Tadqiqotda qadimiy turkiy til manbalaridan va zamonaviy tadqiqotlardan foydalanilgan holda, dehqonchilikka oid atamalar tahlil qilinadi. Tadqiqot Oʻzbekiston Respublikasi Oliy ta'lim, fan va innovatsiyalar vazirligi tomonidan belgilangan ustuvor yoʻnalishlarga mos keladi. Tadqiqotning asosiy maqsadi Shimoliy Afg'oniston oʻzbek shevalaridagi dehqonchilik leksikasini oʻrganish, ularning semantik va leksikografik xususiyatlarini aniqlash hamda Oʻzbekiston hududidagi oʻzbek shevalari bilan qiyoslashdir. Tadqiqot natijalari Oʻzbekiston va Afg'oniston oʻzbeklari nutqidagi dehqonchilikka oid atamalarning oʻxshash va farqli jihatlarini ochib beradi.
Asosiy mavzular
- Tadqiqotning dolzarbligi va zarurati: Jahon tilshunosligida dehqonchilik leksikasini oʻrganish ming yilliklarga borib taqaladi. Insoniyat tamadduni dehqonchilik bilan chambarchas bog'liq. Dehqonchilik har doim inson hayotining ajralmas bir qismi boʻlib, uning tafakkur tarzi, fikrlash jarayoni, nutq ifodalashida ham muhim ahamiyat kasb etgan. Milliy xalq tilining tadqiqi barcha makon va zamon uchun muhim va dolzarb ahamiyatli masala sifatida qaraladi. Shimoliy Afg'onistondagi oʻzbek shevalaridagi dehqonchilikka oid leksik birliklar ilmiy-nazariy planda oʻrganilmagan. Shunga koʻra, Shimoliy Afg'oniston oʻzbeklari nutqidagi dehqonchilik leksikasini oʻrganish dolzarb ahamiyatga ega.
- Tadqiqotning predmeti va usullari: Tadqiqotning predmeti Shimoliy Afg'oniston oʻzbek shevalarida qoʻllaniluvchi dehqonchilikka oid leksemalar, ularning tizimi, semantik qurilishi va leksikografik talqini tashkil etadi. Tadqiqotda tavsifiy, kuzatuv, chogʻishtirma, qiyosiy-tahliliy hamda statistik tahlil usullaridan foydalanildi.
- Tadqiqotning ilmiy yangiligi va ahamiyati: Ilk bor Shimoliy Afg'oniston va Oʻzbekiston oʻzbek shevalaridagi dehqonchilik leksikasining tarixiy taraqqiyot bosqichlari va tarixiy-badiiy manbalardagi ifodasi qiyosiy-lingvistik yondashuv orqali oʻrganilib, arab, fors, tojik, pashtu tillarining ta'siri darajasi aniq belgilandi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati esa 'Leksikografiya', 'Terminologiya', 'Til tarixi', 'Dialektologiya', 'Areal lingvistika', 'Hozirgi oʻzbek tili' kabi fanlardan lug'at, monografiya, darslik va qoʻllanmalar yaratishda foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi.
- Xulosa: Tadqiqot natijalariga koʻra, Shimoliy Afg'oniston oʻzbek shevalaridagi dehqonchilikka oid atamalarni eski turkiy manbalarda koʻplab uchratish mumkinligi, ammo ushbu leksik birliklarning hozirgi kunda koʻp hollarda oʻzlashgan shakllar bilan almashtirilayotgani aniqlandi. Tadqiqotda qiyosiy-nazariy va zamonaviy usullar asosida tadqiqot olib borilgan.