Maktabgacha yoshdagi bolalarda bilingval kompetensiyani shakllantirishning lingvodidaktik asoslari (o‘zbek-ingliz tillari misolida)

Ushbu doktorlik dissertatsiyasi Oʻzbekiston Respublikasi Oliy taʼlim, fan va innovatsiyalar vazirligi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasida roʻyxatga olingan. Dissertatsiya maktabgacha taʼlim tashkilotlari direktor va mutaxassislarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish institutida bajarilgan. Ushbu dissertatsiya avtoreferati oʻzbek, rus va ingliz tillarida chop etilgan. Unda maktabgacha yoshdagi bolalarda bilingval kompetensiyani shakllantirishning lingvodidaktik asoslari tahlil qilingan. Tadqiqotda lingvopsixologik, lingvodidaktik jihatlari, ta'lim metodikasi, o'quv-uslubiy ta'minoti va amaliy natijalar atroflicha o'rganilgan. Tajriba-sinov ishlari Toshkent, Namangan va Sirdaryo viloyatlaridagi maktabgacha ta'lim tashkilotlarida o'tkazilgan. Tadqiqot natijalari bo'yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan. Kitobda oʻzbek va ingliz tillarini oʻrgatish boʻyicha ilmiy-amaliy tavsiyalar hamda innovatsion metodlar taklif etilgan.

Asosiy mavzular

Tadqiqotning dolzarbligi va zarurati: Globallashuv va madaniyatlararo muloqot sharoitida chet tillarni oʻrganishga boʻlgan ehtiyojning kuchayishi, bolalarga maktabgacha yoshdan boshlab tillarni oʻrgatishning zarurligi asoslangan. Bilingvallikning kichik yoshdan shakllantirish lingvopsixologik va sotsiolingvistik muammolari tahlil qilingan. Jahon tajribasida bolalarga ta'lim berishni kichik yoshdan boshlash va ta'limiy faoliyatni samarali tashkillashtirishda koʻrgazmalilik, qoʻshiq, ertak hamda harakatli oʻyinlardan foydalanish amaliyoti tatbiq etilayotganligi taʼkidlangan.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: Tadqiqotning maqsadi maktabgacha yoshdagi bolalarda bilingval kompetensiyani shakllantirishning lingvodidaktik asoslarini takomillashtirishdan iborat. Vazifalar sifatida esa maktabgacha yoshdagi bolalarda bilingval kompetensiyani shakllantirishning didaktik jihatlari va lingvopsixologik xususiyatlarini ochib berish, oʻzbek va ingliz tillarini integrativ aloqadorlikda oʻrgatishning metodik imkoniyatlarini aniqlash, bolalarda oʻzbek-ingliz bilingvizmini shakllantirishning amaliy-texnologik tizimini takomillashtirish hamda oʻquv-uslubiy taʼminotini ishlab chiqish belgilangan.
Tadqiqotning obyekti va predmeti: Tadqiqotning obyekti sifatida maktabgacha ta'lim tashkilotlari katta va tayyorlov guruhlari bolalarida oʻzbek-ingliz bilingvalligini shakllantirish jarayoni belgilangan. Tajriba ishlarida Toshkent shahri, Namangan va Sirdaryo viloyatlaridagi jami 477 nafar katta guruh hamda 333 nafar tayyorlov guruhi tarbiyalanuvchilari ishtirok etgan. Tadqiqotning predmeti maktabgacha ta'lim tashkilotlari katta va tayyorlov guruhlari bolalarida bilingvallikni shakllantirishning mazmuni, shakli va usullari tashkil etadi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati: Ilmiy yangiligi maktabgacha yoshdagi bolalarda bilingval kompetensiyani shakllantirishning didaktik jihatlari, oʻzbek va ingliz tillarini integrativ aloqadorlikda oʻrgatishning metodik imkoniyatlari va bilingvizmni shakllantirishning amaliy-texnologik tizimi kabilarning aniqlashtirilishi bilan tavsiflanadi. Amaliy ahamiyati esa til ta'limi dasturini takomillashtirish, bolalarda til oʻrganish jarayonini optimallashtirish va kelajakda global miqyosda muvaffaqiyatli faoliyat yuritadigan avlodni tarbiyalashga xizmat qilishi bilan belgilanadi.
Tadqiqot natijalari va xulosalar: Tajriba-sinov natijalarining statistik tahlili asosida tadqiqot ishining samaradorligi katta guruhlarda 1.14 (14%) barobarga va maktabga tayyorlov guruhlarida 1.15 (15%) ga oʻsganligi koʻrsatilgan. Xulosalar shuni koʻrsatadiki, maktabgacha ta'lim muassasalariga bolalar ona tilidagi nutq zahiralari va muayyan darajada rivojlangan talaffuz koʻnikmalariga ega holda keladilar. Psixolingvistik nuqtai nazardan, раннее детство считается оптимальным периодом для изучения языков. Maktabgacha ta'limda oʻzbek-ingliz bilingval kompetensiyasini shakllantirish bugungi kun uchun zaruratga aylangan va buning uchun tegishli dasturiy va didaktik ta'minot zarur.
Amaliy tavsiyalar: Davlat oʻquv dasturiga kiritilgan mavzular asosida bolalarning yosh xususiyatidan kelib chiqib, kichik, oʻrta, katta va tayyorlov guruhlari uchun ingliz tiliga mos yillik mavzuli rejalar tuzish va shunga mutanosib oʻquv-uslubiy qoʻllanmalar, didaktik ishlanmalar ishlab chiqish. Shuningdek, Respublikaning chekka hududlarida faoliyat yurituvchi MTT pedagoglari uchun "Play and learn" oʻquv qoʻllanmasi va "English for kids" uslubiy qoʻllanmasi asosida masofaviy ilmiy-amaliy seminarlar va seminar-treninglar tashkillashtirish tajribasini ommalashtirish lozim.